Balkanlarda Osmanlı mirasına sahip Saraybosna ve Priştine, savaşlar, modernleşme ve farklı siyasi dönemlerle şekillenmiştir. Saraybosna çok kültürlü yapısını ve tarihi dokusunu korurken, Priştine hızlı, düzensiz modernleşme ve kimlik değişimi yaşamıştır. Her iki şehirde de kentsel mirasın korunması kritik önemdedir.
Birinci Dünya Savaşı, modernitenin getirdiği teknolojik, ekonomik ve toplumsal değişimlerin en yıkıcı şekilde ortaya çıktığı olaylardan biridir. Modernite; sanayileşme, bilimsel ilerleme ve devletlerin merkeziyetçi yapılarının güçlenmesi gibi unsurları içerirken savaş bu unsurların kitlesel bir yıkım aracı haline gelmesine neden olmuştur. Savaşla beraber Müslümanlar için özellikle bir tevhid yapısı olan Osmanlı’nın yıkılması; sosyal, kültürel ve içtimai hayatta büyük değişimlere neden olmuştur. Şehircilik, mimari ve kültürel miras da bundan nasibini almıştır.
Kosova’nın başkenti Priştine ve Bosna Hersek’in başkenti Saraybosna, Balkanlar’daki Osmanlı geçmişi olan şehirlerdir. Her ikisi de tarih boyunca farklı kültürlerin etkisiyle şekillenmiş, savaşlardan etkilenmiş ve modernleşme süreçlerinden geçmişlerdir. Ancak aralarında şehircilik, mimari ve kültürel miras açısından bazı benzerlikler ve farklılıklar vardır. Her iki şehir de Osmanlı mirasına sahip olmaları, Yugoslavya döneminde sosyalist şehircilik anlayışına maruz kalmaları ve 1990’lar sonrası savaş ve bağımsızlık süreçleri yaşamaları açısından benzer kaderi paylaşmaktadır. Buna karşın Saraybosna daha fazla etnik ve dini çeşitliliğe sahipken Priştine daha homojen bir nüfusa sahiptir. Saraybosna’da Osmanlı mirası yanında Avusturya-Macaristan ve Batı etkileri güçlüdür; Priştine’de ise Arnavut kimliği baskındır. Saraybosna; Osmanlı ve Avrupa etkilerini harmanlayan ve tarihî dokusunu koruyan daha planlı bir şehirdir. Priştine ise hızlı ve düzensiz büyüyen, modernleşme sürecinde kimlik karmaşası yaşayan bir başkenttir. Her iki şehir de savaşlardan yara almış ve yeniden yapılanma süreçlerinden geçmiştir Ancak Saraybosna tarihî dokusunu daha iyi korumuşken Priştine daha kaotik bir modernleşme süreci yaşamıştır. Bu analiz ile iki şehrin kentsel alanının Osmanlı’dan günümüze olan değişiminin gözler önüne serilmesine katkı sunmak amaçlanmıştır.
Priştine’nin Kentsel Alanları ve Değişimi
Priştine’nin ve Kosova’nın diğer şehirlerinin tarihi gelişimi, geçmişle yeniden bağlantı kurmanın gelecekteki şehir gelişimi için hayati önem taşıdığını kabul eden bilim insanlarının sürekli meşguliyetidir. Ancak eski Yugoslavya döneminde yazılmış kentsel tarih, Yugoslavya öncesi kentsel bağlamlar hakkındaki bilgi eksikliğinden ve 20. yüzyıldaki büyük ölçekli şehir geliştirme planlarında yerleşik olan komünist ideolojiyi doğrulamak için sıklıkla değiştirildiğinden, aynı zamanda önemli bir zorluktur. Yıkılan Çarşı (Çarshia), Kosova’nın 1998-1999’daki savaşa kadar bir parçası olduğu eski Yugoslavya’nın resmi anlatısının taraflılığını ve nesnel olmadığını ortaya koyan bir örnektir. Yeni bir resmi kimlik tanıtmak için Osmanlı Dönemi’nin kültürel mirasını küçümsemiş, çarpıtmış ve/veya yanlış yorumlamıştır. Nitekim Osmanlı sonrası siyasi sistemin bu anlamda kullandığı araçlar; şehirdeki kentsel birimlerin/mahallelerin yeni bölünmesini, yeni yer adlarının tanıtılmasını ve böylece mahallelerin eski yapısının yanı sıra şehrin sosyo-mekansal sürekliliğinin hafızasının da yok edilmesini içeriyordu (Jerliu, 2023).
Priştine’deki günümüze ulaşan Osmanlı mimarisi, hem nicelik hem de mekansal dağılım açısından oldukça sınırlıdır. Yine de şehrin kentsel anlatısını tamamlamada önemli olan ikincil tarihsel kaynakların yardımıyla eski şehrin yapısını incelememizi sağlamıştır: Birçok Osmanlı şehri gibi, şehir yapısı “mahalle” olarak bilinen belirgin mahalle birimlerine ayrılmıştır. Sokaklar her birimi çevreleyerek yerleşimin kamusal çekirdeği olan Eski Çarşı etrafında radyal bir düzende bunları birbirine bağlar. Eski Çarşı, şehrin kentsel çekirdeği olmasının yanı sıra Priştine’deki sosyo-ekonomik ve kültürel yaşamın merkezini oluşturur (Ćukić & Mekuli,1965).
Mahallelerin mekansal boyutunu anlamak için özellikle sayıları, büyüklükleri ve adları hakkında ayrıntılar veren tarihsel kaynaklar kullanılır. Adlar özellikle önemlidir çünkü 20. yüzyılın başlarında adlardaki değişiklikler eski şehir yapısının (sırasıyla ve daha spesifik olarak etnik bileşiminin) okunmasında karışıklığa neden olmuştur. Tarihsel olarak Priştine, tüm Kosova’da olduğu gibi, çoğunlukla Arnavutlar tarafından doldurulmuştur. Günümüzde eski şehrin hiçbir mahallesi orijinal adını korumamaktadır.
Türkçe istatistik verilerinden seyahatnamelere ve tarih üzerine bilimsel çalışmalara kadar uzanan tarihi anlatımlar, Osmanlı döneminde Priştine’deki mahallelerin dini çizgilere göre bölündüğünü göstermektedir. 16. yüzyılın ortalarından kalma kayıtlara göre Müslüman mahalleleri, şehirde zaten var olan mescit veya camilerin isimleriyle anılmıştır. Bu da bu mahallelerin 15. yüzyılın ortası ile 16. yüzyılın ortası arasında inşa edildiğini göstermektedir.
Priştine’nin Erken 20.yy Kentsel Gelişimi
Kaynak: Nikolić, M (1959).
Bununla birlikte, 19. yüzyılın sonlarındaki şehir büyümesi, modern şehir planlama ilkelerine doğru kaymayı yansıtır. Yeni geliştirilen alanlarda düzenli bir şebeke ve daha geniş sokakların uygulanması, Tanzimat reformları ışığında benimsenen Avrupa şehir modellerinin etkisini yansıtır. Bu gelişme döneminde ayrıca çağdaş kavramlara uygun olarak yeni merkezi yönetim ve askeri tesislerin inşası da görülür (Jerliu, 2023).
Priştine’nin Tarihi Merkezi
Kaynak: Municipality of Prishtina (1987).
Saraybosna’nın Kentsel Alanları ve Değişimi
Osmanlı; Balkanları fethinden, yani 15. yüzyıldan kısa bir süre sonra, Bosna’da birçok şehir kurarak belirgin bir İslami mimari kimliği inşa etti. İstanbul gibi, daha önce birçok köklü medeniyete ev sahipliği yapmış şehirlerin aksine, Saraybosna Osmanlı-İslam mimarisiyle kurulan şehirlerden biri olacaktı. Şehir, o tarihten itibaren İslami görsel temsillerin ve kentsel kimliğin ayrılmaz bir parçası haline geldi. Altı yüzyıl boyunca Bosna Hersek’in Müslüman nüfusunun mimari ve kentsel kanıtı, şehirlerinin kentsel dokusunun önemli bir bileşeni oldu. Osmanlı Devleti’nin 16. ve 17. yüzyıllardaki ekonomik ve mimari zirvesi sırasında, hayırseverler ve devlet yetkilileri Bosna Hersek genelinde, özellikle de Saraybosna’da birçok bina, vakıf ve kurum inşa etmiştir (Kudumović, 2023).
Saraybosna, Miljacka Nehri boyunca uzanan yamaçlar arasında yer alan Bosna Hersek’in başkentidir. 15. yüzyıldaki Osmanlı fethinin ardından kentsel bir yerleşim yeri olarak gelişmeye başlamış, zamanla bölgenin önemli bir merkezi hâline gelmiştir. Bu gelişimde özellikle İshak Bey (Beg) Ishaković ve Gazi Hüsrev Bey Vakıfları tarafından yapılan bağışlar ve inşa edilen yapılar etkili olmuştur. Ticari ve idari bir merkez olarak hizmet veren Saraybosna’nın merkezi bölgesi olan Bascarsija, bu ayrıcalığını günümüze kadar korumuştur. Osmanlı şehircilik anlayışına uygun olarak, çarşı-merkez modeli esas alınmış ve Başçarşı (Baščaršija) ticaretin ve günlük yaşamın merkezi olmuştur. Ayrıca şehrin topografik yapısı da kentsel dokunun şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Yamaçlar yerleşim alanları olarak değerlendirilirken, düz alanlar ve ovalar tarım merkezleriyle çarşı ve sosyal hayatın merkezi hâline gelmiştir. Buna bağlı olarak Osmanlı tipi mahalle düzeni gelişmiş; camiler, çeşmeler, medreseler ve hamamlar etrafında mahalleler oluşmuştur. İçerisinden geçen akarsular sebebiyle de köprüler ve su yolları yapılmış; Gazi Hüsrev Bey Camii ve Sebil gibi eserler, kente Osmanlı karakteri kazandırmıştır.
Saraybosna, 1905
Kaynak: Baedeker (1905)
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Saraybosna’yı ele geçirmesiyle birlikte şehircilik anlayışı da değişmiştir. Avusturya-Macaristan döneminde (1878-1918) yeni hükümet yapısı kentsel dönüşümlerde önemli bir rol oynamış, modern Avrupa şehircilik anlayışı benimsenerek geniş bulvarlar, parklar ve Batı tarzı binalar inşa edilmiştir. Öte yandan, Müslüman halkın tepkisini çekmemek amacıyla Osmanlı yapısı eserlere fazla dokunulmamış ve Başçarşı’dan çizgisel olarak devam ederek Batı tarzı binalar, iç avlulu tarzda apartmanlar yapılmıştır. Günümüzde de bu ayrım keskin bir şekilde gözlemlenebilmektedir. Ayrıca, Osmanlı mimarisini baskılamak amacıyla ve yine Müslüman tebaanın tepkisini çekmemek üzere farklı İslam mimarisinde yapılar da inşa edilmiştir. Meşhur Vijećnica, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu döneminde belediye binası olarak inşa edilen ve günümüzde Bosna Hersek’in başkenti Saraybosna’da ulusal kütüphane olarak hizmet vermektedir. 1896’da hizmete açılan, II. Dünya Savaşı sonuna kadar belediye binası, sonrasında ise ulusal kütüphane olarak hizmet vermiştir. 1992-1995 yılları arasın Yugoslavya iç savaşı sırasında yakılan ve hasar gören binanın restorasyonu tamamlanmıştır. Örneğin, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu döneminde belediye binası olarak inşa edilen meşhur Vijećnica, günümüzde Bosna Hersek’in başkenti Saraybosna’da ulusal kütüphane olarak hizmet vermektedir. 1896 yılında hizmete açılan bina, II. Dünya Savaşı sonuna kadar belediye binası, sonrasında ise ulusal kütüphane olarak hizmet vermiştir. 1992-1995 yılları arasındaki Yugoslavya iç savaşı sırasında ise yakılan ve hasar gören binanın restorasyonu tamamlanmıştır.
Yugoslavya ve modern dönemde (1918-Günümüz) şehir, sanayi ve toplu konut projeleriyle büyümüştür. Sovyet tarzı apartman blokları ve sosyalist planlama anlayışıyla yeni mahalleler oluşturulmuştur. Olimpiyat Oyunları (1984) için büyük altyapı yatırımları gerçekleştirilerek yeni spor tesisleri, oteller ve yollar inşa edilmiştir. Halkına, aile yapısı ve birey sayısına göre ücretsiz konut hakkı tanıyan Yugoslavya yönetimi, ayrıca “decentralization” şehircilik anlayışıyla farklı şehirleri belirli amaçlar doğrultusunda geliştirmiş ve demiryollarıyla birbirine bağlamıştır.
Zenica, Mostar, Saraybosna, Ban Luka gibi başlıca şehirlerin bu sistemde görevleri farklı olup sanayi, tarım ve gelişmeye önem verilmiştir. Tüm Yugoslavya boyunca vatandaşların seyahatleri de ya ücretsiz ya da çok cüzi ücretlerle yapılabildiği bu şehircilik modeli, sosyalist bir düzende kurulmuştur.
1984 Saraybosna Kış Olimpiyat Oyunları’nın çok sayıdaki mekanını ve ilgi çekici yerini gösteren harita.
Kaynak: Niebyl (2020)
Sonuç
Bu analiz, balkanların güzide şehirlerinden Priştine ve Saraybosna’nın tarihi kentsel köklerini incelemiş ve şehrin tarihi gelişimi ve kentsel dönüşümünün çeşitli yönlerine ışık tutmuştur. Priştine’de 1878’de başlayan hızlı kentsel gelişim dönemi, genişlemenin göçler de dahil olmak üzere siyasi olaylar tarafından yönlendirildiğini ve yeni mahallelerin yaratılmasıyla sonuçlandığını söyleyebiliriz. Bu dönemde Priştine, düzenli bir şebeke ve daha geniş sokakların tanıtılması da dahil olmak üzere modern şehir planlama ilkelerinin etkisine tanık olmuştur. Hükümet ve askeri binaların inşası, çağdaş Avrupa tasarım konseptlerini yansıtmıştır. 1876’da ilk Osmanlı anayasasıyla sonuçlanan geçiş dönemi, Priştine’nin Kosova Vilayeti’nin merkezi olarak gelişiminde yeni bir aşamayı işaret etmiştir (1875-1888). Bu süre zarfında, belirtildiği gibi, modern merkezi yönetim ve askeri yapılar Avrupa’nın 19. yüzyıl tasarım kavramlarına uygun olarak inşa edilmiştir. Priştine’de sosyalist devletin gelişiyle birlikte, bu Osmanlı dönemi yapılarının çoğu kasıtlı olarak yıkılmıştır. Saraybosna’da da durum farklı değildir. Dine pragmatik şekilde bakan sosyalist yönetim, cemaati olmayan ya da az olan camilerin yıkılmasına karar vermiştir. Tasavvufun ve tekke kültürünün yoğun şekilde yaşandığı Balkanlar’da, çeşitli tasavvuf ekollerinden şeyh efendiler ve müridanlar geçmişte olduğu gibi günümüzde de varlığını sürdürmektedir.
Kültürel mirasın yalnızca somut unsurlardan ibaret olmadığını unutmamak gerekir. Camiler, tekkeler, medreseler ve şifahaneler gibi yapılar, inançların yaşatılması ve tatbik edilmesi için birer araç niteliğindedir. Bu nedenle, somut ve somut olmayan mirasın birlikte korunması elzemdir. Aksi takdirde, bu yapılar işlevlerini yitirerek yalnızca tarihi arkeolojik alanlardan ibaret kalacaktır. Saraybosna gibi çok kültürlü ve dini kimliği güçlü bir şehir için bu durum özellikle kritik bir öneme sahiptir. Bosna şehirlerinin bu çok kültürlü yapısı, Avrupa için alışılmadık bir tarihi İslami mimariyle tamamen iç içe geçmiş ve Saraybosna’yı “Avrupa Kudüs’ü” fikriyle giderek daha fazla eşleştirmiştir.
Kaynakça
Baedeker, K. (1905). Austria-Hungary including Dalmatia and Bosnia: Handbook for travelers.
Ćukić, D., & Mekuli, E. (1965). The Prishtina Monograph içinde (s. 49).
GZT. (2021). “Bir şehri Kur’an’la zırhlamak”. https://www.gzt.com/cins/bir-sehri-kuranla-zirhlamak-3512802 adresinden erişildi.
Halal Trip. (2018, 4 Nisan). “Inspiring Bosnia Muslim holidays”. https://www.halaltrip.com/package/123/inspiring-bosnia-muslim-holidays/#photo adresinden erişildi.
Jerliu, F. (2023). Urban growth of Prishtina during the Late Ottoman Period. Preservation Through Generations: Istanbul 2023 In Memoriam Amir Pasic içinde (Sempozyum, 24-25 Mayıs 2023).
Kudumović, L. (2023). Historic urban areas in Bosnia and Herzegovina in the frame of HUL approach: Cases of Sarajevo and Travnik. Preservation Through Generations: Istanbul 2023 In Memoriam Amir Pasic içinde (Sempozyum, 24-25 Mayıs 2023).
Municipality of Prishtina. (1987). General Urban Plan of Prishtina until 2000 (PUP 2000).
Nikolić, M. (Ed.). (1959). Prishtina monograph (1. Basım). Municipality of Prishtina.
Niebyl, Donald (2020), The Architectural Legacy of Sarajevo’s ’84 Winter Olympics, https://www.spomenikdatabase.org/post/the-architectural-legacy-of-sarajevo-s-84-winter-olympics
Perry-Castañeda Library Map Collection. (t.y.). The University of Texas at Austin.
Spain Barakat Tours. (2018, 4 Nisan). “Gems of Bosnia and Italy”. http://spainbarakatours.com/packages/muslim-package-bosnia-italy-bk-g08zami01/ adresinden erişildi.
Virmiça, R. (1997). Pristine Camileri. Turk Demokratik Birliği, Kitap Yayınları 2. Prizren.
Warrander, G., & Knaus, V. (2007). Bradt Travel Guide Kosovo. The Globe Pequot Press Inc. (s.86)
