(Bu metin, orijinal İngilizce versiyonundan çevrilmiştir.)
Rusya, Çin, Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, İngiltere ve Almanya (Güvenlik Konseyi’nin tek daimi olmayan üyesi) dahil ülkelerin mutabakatıyla 2015 yılında varılan İran nükleer anlaşmasından, yani Kapsamlı Ortak Eylem Planı’ndan (KOEP) Donald Trump’ın çekilmesi, geriye anlaşmanın adından başka neredeyse hiçbir şey bırakmadı. Trump’ın 2018’de KOEP’ten ayrılmasından sonra, İran da anlaşma kapsamındaki taahhütlerini azalttı ve uranyum zenginleştirmeyi %60 seviyesine çıkardı. İsrail ve ABD’nin İran’ın nükleer tesislerine yönelik saldırılarından önceki son Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) raporuna göre, miktar yaklaşık 441 kilogram olarak tahmin ediliyordu (Reuters, 2025).
ABD başkanlığına yeniden seçilen Donald Trump, İran ile bir anlaşmaya varmaya istekli olduğunu ifade etti, ancak bir anlaşma olmaması durumunda askeri seçeneği de gündeme getirdi. ABD ayrıca diğer seçenek olan askeri harekatın da müzakerelerle aynı sonucu doğurabileceğini dolayısıyla İran’ın nükleer programının ortadan kaldırılmasını sağlayabileceğini belirtti.
Sonuç olarak, İran ve Amerika Birleşik Devletleri arasındaki nükleer müzakereler 12 Nisan 2025’te başladı. Beş tur görüşmenin ardından, altıncı tur 15 Haziran 2025’te Umman’ın Maskat kentinde planlanmış olsa da (IRNA, 2025), İsrail, bu turdan sadece iki gün önce, 13 Haziran’da İran’ın askeri ve nükleer tesislerine ortak bir askeri ve istihbarat saldırısı düzenleyerek birkaç üst düzey askeri komutan ve nükleer bilim insanını öldürdü. Sonraki 12 günlük savaş sırasında, Amerika Birleşik Devletleri ayrıca İsfahan, Natanz ve Fordo’daki nükleer tesisleri sığınak delici bombalar ve seyir füzeleriyle vurdu. Trump, bu saldırıların İran’ın nükleer programını yok ettiğini iddia etti.
Bu saldırıların ardından İran, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile işbirliğini durdurdu. İsrail-ABD saldırısı, UAEA’nın İran’ın nükleer programına ilişkin kapsamlı bir rapor yayımlanmasından yalnızca günler sonra gerçekleşti. Tahran söz konusu raporun nükleer tesislerine saldırmak için gerekli bahaneyi sunduğuna inanıyordu. 12 günlük savaşın ardından İran, ABD ile görüşmelerin devamını, topraklarına yönelik herhangi bir saldırıya karşı garanti altına alınması koşuluna bağladı ve dolaylı müzakerelerde ısrar etti. İran’ın nükleer tesislerine yapılan saldırılardan önce Avrupa ülkeleri “snapback” (yaptırımların geri getirilmesi) süresini uzatmayı tartışmış olsalar da saldırıdan sonra böyle bir uzatmayı uygulama konusunda pek istekli olmadılar. Üç Avrupa ülkesi, snapback mekanizmasının etkinleştirilmemesini üç koşula bağladı:
- İran ve ABD arasında doğrudan görüşmeler
- İran’ın UAEA ile işbirliği
- ABD-İsrail saldırılarının ardından kalan %60 zenginleştirilmiş uranyum stokunun açıklanması
İran bu şartları reddetse de Mısır arabuluculuğuyla varılan yeni bir mutabakat kapsamında UAEA ile işbirliğine devam etti. Ancak Avrupalılar, söz konusu mutabakatı yetersiz buldular ve UAEA denetimleri için herhangi bir zaman çizelgesinin dahil edilmediğini ileri sürdüler. İran’ın nükleer altyapısına verilen hasarın ve geriye kalan yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyumun kesin bir değerlendirmesinin, snapback’i etkinleştirme süresi dolmadan önce yapılamayacağından korkuyorlardı. Bu nedenle, üç Avrupa ülkesi snapback mekanizmasını etkinleştirdi (BK Parlamentosu, 2025).
Rusya ve Çin tarafından BM Güvenlik Konseyi’ne sunulan ve snapback sürelerinin uzatılmasını teklif eden bir karar tasarısı, ABD, İngiltere, Fransa ve altı diğer devletin muhalefeti nedeniyle yeterli oyu alamadı (BM Haberleri, 2025).
Snapback mekanizmasının etkinleştirilmesinin ardından İran, Kahire Anlaşması’na dayanarak UAEA ile işbirliğini sonlandırdı ve UAEA müfettişlerine erişimi reddedeceğini duyurdu (Mehr Haber, 2025). İran parlamentosu da UAEA ile işbirliğinin askıya alınmasını bağlayıcı bir yasa olarak ilan etti (Aftab Haber, 2025).
Buna ek olarak, 71’den fazla aşırı muhafazakâr İran milletvekili, Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi’ne ve hükümetin üç erkinin başkanlarına bir mektup yazarak, nükleer silah kullanımının Dini Lider’in 2010 tarihli fetvasıyla yasaklandığını ancak bu tür silahları caydırıcılık amacıyla inşa etmenin ve muhafaza etmenin ayrı bir mesele olduğunu belirttiler (Asriran, 2025a).
Buna rağmen İran, gelecekte ABD veya İsrail’in yeni saldırılarına yol açmamak için NPT’den (Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması) çekilmeyeceğini belirtti. Tahran, nükleer programıyla ilgili herhangi bir belirsizliğin, kendisine daha fazla saldırı için gerekçe sağlayacağına inanıyor.
Snapback mekanizmasının etkinleştirilmesine rağmen, İran’daki resmi tepkiler ABD ile müzakerelerin reddedildiği anlamına gelmiyor. Ancak temel sorun, 12 günlük savaşın ve İran’ın bölgesel devlet dışı silahlı müttefiklerinin zayıflamasının ardından Washington’ın Tahran’ı zayıflamış bir konumda görmesi ve sadece nükleer meselesi üzerine müzakere etmeyi reddetmesidir.
İran Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Sekreteri Ali Laricani’ye göre ABD, İran’ın füze menzilinin 500 km’nin altına indirilmesini talep etti ve bölgesel meseleleri de gündeme getirdi (Fararu, 2025). Dolayısıyla Washington şu anda İran ile nükleer, bölgesel ve füze konularında kapsamlı müzakereler aramaktadır.
12 günlük savaşın ardından Amerika Birleşik Devletleri, İran’ın tercih ettiği şartlarda görüşme yapmaya ilgi göstermedi. İran Dışişleri Bakan Yardımcısı Kazım Garibabadi, ABD’nin İran’ın 15 müzakere talebini görmezden geldiğini belirtti (Iran International, 2025). Hatta BM Genel Kurulu kulislerinde dahi ABD’li yetkililer İran temsilcileriyle görüşmeyi reddetti (Eghtesad News, 2025).
İran, kaldıraç gücünün (etki alanının) çoğunu kaybetmiş durumda. Vekilleri zayıfladı, üç ana nükleer tesisi ABD saldırılarında yok edildi ve ülke, Haziran 2025’tekine benzer şekilde, gelecekteki İsrail hava saldırılarına hazırlanarak savaş ile barış arasında sıkışıp kaldı. Bu arada, ekonomisi son on yılda istikrarlı bir şekilde kötüleşerek sosyal ve siyasi baskıları artırdı (ORF Online, 2025).
Dolayısıyla İran, müzakereleri reddetmemekte ve eşit şartlarda nükleer meseleyle sınırlı ve “sıfır zenginleştirme” ön koşulu olmaksızın görüşmeler talep etmektedir. Ancak ABD, İran’ın zenginleştirme haklarından feragat etmesini istemektedir. Yine de İran, nükleer faaliyetlerine yeniden başlamanın ABD ve İsrail saldırılarını tekrar tetikleyebileceğini bilmektedir. İster NPT’den çekilme ister gizli silahlanma çabaları yoluyla olsun, İsrail’in istihbarat üstünlüğü bu tür adımları büyük olasılıkla tespit edecek ve misilleme riskini doğuracaktır (ORF Online, 2025).
Başkan Trump, İran’ın uranyum zenginleştirmeye yeniden başlaması halinde ABD’nin saldıracağını açıkça belirtmiştir. Buna karşılık, İran Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan kısa süre önce şunları söyledi: “Müzakereyi reddedersek, başka ne yapabiliriz? Savaş mı? Onlar saldırır, biz yeniden inşa ederiz ve onlar tekrar saldırır” (Radyo Farda, 2025). İran’ın geri çekilme yaptırımları yoluyla BM’nin VII. Bölümü kapsamına alınmasıyla (uluslararası barışa yönelik bir tehdit olarak nitelendirilerek) gelecekteki herhangi bir saldırı, Haziran saldırılarına kıyasla daha geniş bir meşruiyete sahip olabilir.
Kasım ayı UAEA raporuna göre, İran bombalanan tesislerde denetimlere izin vermedi ve ajans, İran’ın %60 zenginleştirilmiş uranyumunun mevcut durumundan haberdar değil (DW, 2025). UAEA, İran’ın bombalanan tesisleri ve zenginleştirilmiş uranyumu hakkında “gecikmeksizin” kesin bir rapor sunmasını talep etmektedir (Radyo Zamaneh, 2025).
İran’ın denetim işbirliği (safeguards cooperation) yapmaması, nükleer dosyasının BM Güvenlik Konseyi’ne geri dönmesine neden olabilir. Rusya ve Çin, Tahran’a karşı yeni bir kararı veto edebilecek olsalar bile İran’ı işbirliği yapmaya çağırdılar. Yasal yol tıkanırsa, bu durum yeni İsrail-ABD saldırılarını meşrulaştırabilir. Bunun önlenmesi, savaşta hasar görmüş tesislerin denetlenmesine ve daha önce 418 kg olarak tahmin edilen, kalan yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyumun değerlendirilmesine olanak tanıyan yeni bir İran-UAEA işbirliği çerçevesi gerektirmektedir. Ancak bu Batı’dan tavizler gerektirecektir; İran söz konusu tavizleri yaptırım muafiyeti ve saldırılara karşı güvenceler karşılığında takas etmeyi beklemektedir. Bu nedenle İran, %60 zenginleştirilmiş uranyumunun tamamının (400 kg) enkaz altında kaldığını ve onu çıkarmayacağını iddia etmektedir (Asriran, 2025b).
İran, kalan uranyum stokuna ilişkin ayrıntıları yalnızca güvenceler ve yaptırım muafiyeti içeren bir müzakere sürecinin parçası olarak açıklayabilir. Ancak karşı taraf, bu açıklamayı takas edilecek bir şey olarak değil, UAEA kuralları uyarınca yasal bir yükümlülük olarak görmektedir.
İran, şu anda zenginleştirme yapmıyor olsa bile, zenginleştirme konusundaki yasal hakkını korumayı amaçlamaktadır. Milyarlarca yatırım yapılan nükleer program hem bir caydırıcı hem de ulusal gurur kaynağı olmaya devam etmektedir.
Hizbullah ve Hamas’ın zayıflaması, Esad hükümetinin çöküşü ve İran’ın askeri kapasitesinin azalmasıyla birlikte, nükleer program İran’ın elindeki en güçlü müzakere kartıdır. Tahran’ın, özellikle muhafazakârların siyasi baskısı göz önüne alındığında, tavizler almadan bu karttan vazgeçmesi olası değildir; bu, bir zafer olarak sunulabilir.
Bu arada ABD, nükleer meselelerin ötesine geçen (ve “sıfır zenginleştirme” içeren) kapsamlı bir anlaşma talep etmekte, İran’ın füze ve bölgesel politikalarını vurgulamaktadır.
Orta yol bir çözüm, ABD’nin düşük dereceli zenginleştirme haklarını tanıması koşuluyla, İran’ın şimdilik zenginleştirmeden kaçınmasını ancak yasal olarak hakkını saklı tutmasını içerebilir. Başka bir olası uzlaşma, Umman’da kurulacak ve Basra Körfezi ülkeleri tarafından finanse edilecek bir uranyum zenginleştirme konsorsiyumu oluşturmak olabilir. İran, Haziran savaşından önce bunun yerel bir versiyonunu önermişti (Hausheer Ali ve Kline, 2025). Ancak herhangi bir orta yol İsrail’i de tatmin etmelidir aksi takdirde yeni bir saldırı olasılığı devam eder. 12 günlük savaş, İran’ın nükleer meselesinin askeri bir çözümü olmadığını ve “nükleer teknoloji ve bilginin” bombalanamayacağını göstermiş olsa da Washington’ın maksimalist talepleri İran’ın taviz vermesini son derece düşük bir ihtimal haline getirmektedir.
*Bu makalede ifade edilen görüşler yazara aittir ve Platform: Müslüman Dünyanın Gündemi yayın politikasını yansıtmayabilir.
Kaynakça
- Aftab News. (2025). Nikzad: Parlamento, Milletvekillerinin Nükleer Silah İnşası Konusundaki Mektubunu Pazar Günü Gözden Geçirecek. https://aftabnews.ir/004G8t.
- Asriran. (2025a). 71 Milletvekilinden Hükümet Erki Başkanlarına Mektup: Nükleer Silah İnşa Etmeli ve Muhafaza Etmeliyiz; Kullanımları Ayrı Bir Meseledir. asriran.com/004bD5.
- Asriran. (2025b). Araqchi: %60 zenginleştirilmiş uranyumun tamamı (400 kilogram) enkaz altında ve onu altından çıkarma niyetimiz yok. asriran.com/004elU.
- Deutsche Welle (DW). (2025). UAEA: İran’ın yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyum stokları derhal denetlenmeli. https://p.dw.com/p/53VFO.
- Eghtesad News. (2025). Amerikalı Gazetecinin Araqchi’nin ABD yetkilileriyle Görüşmesi İddiası. https://www.eghtesadnews.com/fa/tiny/news-744805.
- Fararu. (2025). Larijani: Batı Talepleri Kabul Edilemez. https://fararu.com/fa/tiny/news-907161.
- Hausheer Ali, S. ve Kline, C. (2025). ABD, İran ile ‘büyük, güzel’ bir anlaşma mı yapacak yoksa homeostaziye mi takılıp kalacak? https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/will-the-us-achieve-a-big-beautiful-iran-deal-or-stall-in-homeostasis/.
- IRNA. (2025). İran-ABD nükleer müzakereleri Maskat’ta planlandı. https://irna.ir/xjTMRX.
- Iran International. (2025). İranlı yetkililer Tahran’ın müzakere mesajlarının Amerika Birleşik Devletleri tarafından yanıtsız kaldığını bildirdi. https://www.iranintl.com/202508307125.
- Mehr News. (2025). Pezeshkian’ın Snapback Etkinleştirilmesine Tepkisi: Denetimlere İzin Vermeyeceğiz. mehrnews.com/x398p3.
- ORF Online. (2025). Snapback Yaptırımlarının Ardından: İran Yönetimi İçin Daha Fazla İkilem. https://www.orfonline.org/research/following-snapback-sanctions-more-dilemmas-for-iran-s-leadership.
- Radio Farda. (2025). İran Cumhurbaşkanı, Washington ile Görüşme Olmadan Nükleer Tesisleri Yeniden İnşa Etmenin Beyhude Olduğunu Söyledi. https://www.rferl.org/a/pezeshkian-negotiations-us-nuclear-sites-war/33499974.html.
- Radio Zamaneh. (2025). Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı: İran’ın zenginleştirilmiş uranyum stoklarının denetimi “aylardır erteleniyor”. https://www.radiozamaneh.com/869433/.
- Reuters. (2025, 3 Eylül). UAEA, İsrail Saldırısından Önce İran’ın Neredeyse Bomba Düzeyindeki Uranyum Stoğunun Büyüdüğünü Söylüyor. https://www.reuters.com/business/energy/irans-near-bomb-grade-uranium-stock-grew-before-israeli-attack-iaea-says-2025-09-03/.
- UK Parliament. (2025). E3, İran’a karşı snapback yaptırımlarını tetikliyor 2025. https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-10330/.
- UN News. (2025). BM Güvenlik Konseyi, Çin-Rusya’nın İran Yaptırımları Kararını Engelledi. https://news.un.org/en/story/2025/09/1165974.
