Günümüzde yükseköğretim kurumları araştırma, eğitim ve topluma hizmet başlıklarında faaliyet yürütmektedir. Yükseköğretim kurumları bu faaliyetleri sürdürürken bilgi üretimi, mesleki ve sosyal bilgi-beceri kazandırma yanında ekonomik ve toplumsal fayda da ortaya koymaktadır. Geçmişte öğrenim düzeyleri bugünkü kadar açık olmasa da yükseköğretim kurumları kendi dönemlerinde en üst eğitim ve bilgi üretimi yapılan kurumlar olup yükseköğretim işlevi görmüşlerdir. Bu bağlamda üniversitenin yaklaşık bin yıllık bir geçmişinden bahsedebiliriz. İslam dünyasında Nizamiye Medreseleri, Batıda ise Bologna, Oxford ve Paris üniversiteleri üniversitenin ilk örnekleri olarak zikredilmektedir.  Pek çok dinî, siyasi, sosyal ve ekonomik mücadele sonucunda üniversite anlayışı ve işlevleri şekillenerek 11. yüzyıldan günümüze kadar gelmiştir. Üniversitenin gelişimindeki temel dönüşümler yaygın olarak Orta Çağ Üniversitesi, Humboldt Modeli ve Üçüncü Nesil Üniversite olarak tanımlanmaktadır. Günümüz üniversitelerinden eğitim ve araştırma yanında bilimsel üretimin ticarileşmesi ve ekonomik fayda üretme beklentisi de artmıştır (Erdoğmuş, 2023).

Günümüzde Müslümanların ve Müslüman ülkelerin ekonomik ve sosyal bakımdan gelişmeleri için araştırma, eğitim ve bilgi üretimine yatırım yapmaları önem arz etmektedir. Yine İslam ülkelerinin global bilim, eğitim ve insanlığın temel meselelerine çözüm için daha fazla katkı sunmaları ihtiyacı dikkat çekmektedir. Bu yazıda Müslüman ülkelerde yükseköğretim kurumlarıyla araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin mevcut durumu temel düzeyde ortaya konulmaktadır. Yazıda veri kaynakları ve tanımlama zorluğu sebebiyle İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) üyesi ülkelerdeki duruma odaklanılmaktadır. Çünkü bu ülkelerin dışındaki Müslüman bilim insanlarının katkısını belirlemek mümkün görünmemektedir.  İslam dünyasında bilimsel üretkenlik ve performans bakımından özellikle son otuz yılı kapsayan farklı dönemlere ve farklı bilim alanlarına yönelik araştırmalar bulunmaktadır. Bu araştırmaların güncel ve kapsamlı olanlarından yola çıkarak mevcut durum ortaya konulmaya çalışılmıştır.

İslam Ülkelerindeki Üniversiteler ve Sıralamalardaki Yerleri

Ülkelerdeki üniversite sayılarını tam olarak belirlemek kolay olmayıp bu konuda yaklaşık sayılar ve tahminler bulunmaktadır. Statistica.com adresinde ülkelerin tahmini üniversite sayıları yer almaktadır. Bu adresteki sayılardan yola çıkarak öne çıkan İslam ülkelerinde üniversite sayıları Tablo 1’de verilmiştir.

Tablo 1. Ülkelere göre Temmuz 2023 itibarıyla dünya çapındaki tahmini üniversite sayısı

Kaynak: “Estimated number of universities worldwide as of July 2023, by country”, Statista.

Yukarıdaki tabloyu değerlendirirken ülkelerdeki üniversite büyüklüklerinin dikkate alınması gerekir. Bu kapsamda Türkiye’deki üniversiteler görece daha büyük olduğu için nüfus ve üniversite öğrenci sayıları bakımından kendisinden daha düşük rakamlara sahip bazı ülkelere göre üniversite sayısı daha az görünmektedir.

Üniversite sıralamaları, kendi içinde tartışmalar devam etmekle birlikte, son yıllarda yakından takip edilmektedir. Üniversite sıralaması yapan kuruluşlar farklı metodolojiler kullanmaktadır.  The Times Higher Education (THE) Sıralama sistemi araştırma yoğunluklu üniversitelere odaklanmaktadır. Buna karşılık QS Dünya Üniversiteleri (QS World University Rankings) sıralama sisteminde itibar kriteri daha ağırlıklı olup araştırma boyutu THE’ye göre daha az etkiye sahiptir. Bu bölümde bu iki sıralama sistemine göre İslam ülkelerindeki üniversitelerin ilk 500 üniversite sıralamalardaki yerleri ortaya konulmaktadır.

The Times Higher Education 2024 sıralamasına göre ilk 500’de yer alan İslam ülkelerindeki üniversiteler Tablo 2’de yer almaktadır:

Tablo 2. The Times Higher Education 2024 Sıralamasına Göre İlk 500’de Yer Alan İslam Ülkelerindeki Üniversiteler

Kaynak: Yazar tarafından The Times Higher Education 2024 sıralaması listesinden oluşturulmuştur.

The Times Higher Education 2024 ilk 500 üniversite sıralamasında İslam ülkelerinden (İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi) 25 üniversite yer almaktadır. Bu sıralamada 2020 yılında 14 üniversite ilk 500’de yer alırken bugün bu sayı 25’e çıkmıştır.  2024 sıralamasındaki İİT mensubu ülkelere ait üniversitelerin 6’sı Malezya, 5’i Suudi Arabistan, 5’i BAE, 3’ü Türkiye, 3’ü İran üniversitesidir. Sıralamada Pakistan, Katar ve Bruney 1’er üniversiteyle yer almaktadır. Türkiye ve İran gibi yükseköğretim sistemi daha büyük ülkelerin, yükseköğretim sistemi daha küçük ülkelere göre bu sıralamada daha az üniversitesi bulunduğu dikkat çekmektedir.

Bir diğer sıralama sistemi QS World University Rankings 2024: Top Global Universities listesinde yer alan İslam Ülkelerindeki (İİT) ilk 50 üniversite Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3. QS World University Rankings 2024: Top Global Universities Listesinde Yer Alan İslam Ülkelerindeki (İİT) İlk 50 Üniversite

Kaynak: Yazar tarafından “QS World University Rankings 2024: Top Global Universities” listesinden oluşturulmuştur.

QS World University Rankings 2024: Top Global Universities listesi ilk 500 üniversite sıralamasında İslam Ülkelerinden (İİT üyesi) 36 üniversite yer almaktadır. QS 2024 sıralamasındaki İİT mensubu ülkelere ait üniversitelerin 8’i Malezya, 5’i Endonezya, 4’ü BAE üniversiteleridir. Bu sıralamada Suudi Arabistan ve İran 3’er; Türkiye, Mısır, Katar, Kazakistan, Pakistan 2’şer; Lübnan, Umman ve Bruney 1’er üniversite ile yer almaktadır. THE sıralamasında olduğu gibi Türkiye ve İran gibi yükseköğretim sistemi daha büyük ülkelerin yükseköğretim sistemi daha küçük ülkelere göre bu sıralamada daha az üniversitesi bulunduğu dikkat çekmektedir. Buna karşılık Malezya bu sıralamada da en fazla üniversiteye sahipken, THE sıralamasında üniversitesi bulunmayan Endonezya QS sıralamasında 5 üniversite ile yer almaktadır.

Daha önce de belirtildiği gibi sıralama sistemlerinin metodolojileri farklılık gösterdiği için ülkelerin sıralamalardaki üniversite sayıları farklılaşmaktadır. Dikkat çeken bir gelişme her iki sıralamada da yer alan İslam dünyası ülkelerindeki üniversite sayısı yıllar itibarıyla artmaktadır. İslam ülkelerindeki üniversitelerin sıralamalardaki sayısının artması önemli olmakla birlikte daha kapsamlı analizleri gerektirmektedir. Bundan sonraki bölümde İslam ülkelerindeki üniversitelerin üretkenliği ele alınmaktadır.

İslam Ülkelerinde Bilimsel Üretkenlik ve Performans

Sarwar ve Hassan (2015), Müslüman dünyada bilim ve teknoloji alanındaki üretkenlik ve iş birliklerine dair SCOPUS’ta 2000-2011 yılları arasında yayınlanan makaleler üzerinden bir analiz yapmıştır. Bu çalışmada bilimsel çıktılar bakımından Türkiye ilk sırada yer alırken daha sonra sırasıyla İran, Malezya, Mısır ve Pakistan gelmektedir. Araştırma çıktılarının ağırlığı sırasıyla veterinerlik, kimya mühendisliği, kimya, dişçilik ile tarım ve biyo-bilim alanlarındadır. 2000-2011 yılları arasında bütün bilim ve teknoloji alanlarında %10’dan fazla artış olmuştur. Artışın en fazla olduğu alanlar ekonomi, ekonometri ve finans, bağışıklık ve mikrobiyoloji, tarım ve biyoloji bilimleri, matematik ve bilgisayar bilimleridir. Tunus ve Cezayir’in Fransa’yla iş birliği istisna tutulursa İslam ülkeleri iş birliklerini kendi aralarında yapmışlardır. Türkiye ve İran dışındaki yazarlar daha geniş gruplarla çalışmıştır. Bu dönemde dikkat çeken bir gelişme de 2009 yılında Müslüman dünyadaki araştırma çıktılarının dünya ortalamasının üzerine olmasıdır.

Oldaç’ın (2022) WoS’da yayımlanan makaleler üzerinden yaptığı son 30 yılı kapsayan çalışmada dünya sıralamasında Türkiye 21, İran 23, Mısır 39, Suudi Arabistan 40, Malezya 43 ve Pakistan 46. sırada yer alan İslam ülkeleridir. Aşağıdaki şekilde son 30 yılda İslam ülkelerinde bazılarında toplam yayın sayıları görülmektedir (Grafik 1).

Grafik 1. İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkelerde 1990-2020 yılları arasında WoS veritabanında yer alan bilimsel makalelerin dağılımı

Kaynak: Oldac, 2022.

Bu şekle göre Türkiye ve İran dünya ortalamasının üzerinde ve diğer Müslüman ülkelerden açık ara öndedir. Bu iki ülkeyi Mısır, Sudi Arabistan, Malezya ve Pakistan izlemektedir. Müslüman ülkelerin nüfuslarına göre global bilime katkıları 2010’lu yıllara kadar daha düşük iken 2010’lı yıllarda bir artış görülmektedir.

Müslüman ülkelerin nüfuslarına göre global bilime katkıları 2010’lu yıllara kadar daha düşük iken 2010’lı yıllarda bir artış görülmektedir.

İslam ülkelerinin yayın sayılarının 2009 yılından itibaren dünya ortalamasının üzerine çıktığı ve 2010’lu yıllar itibarıyla araştırma çıktılarında artış olduğu daha önce belirtilmişti. Bu dönemde bazı değişiklikler de yaşanmıştır. 2014 yılına kadar Türkiye bilimsel üretkenlikte ilk sırada iken bu tarihten sonra İran öne geçmiştir. 2018 yılına geldiğimizde İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi ilk on ülkenin araştırma üretkenliği aşağıda Grafik 2’de görülmektedir. Grafikte ülkelerin hem İİT ülkeleri arasındaki yeri hem de dünyadaki araştırma etkinliği yeri verilmiştir. Dünya araştırma etkinliği bakımından ABD (17.30) ve Çin (15.18) ile ilk iki sıradadır. İİT ülkeleri arasında ise İran (1.52) ve Türkiye (1.15) ile ilk sıralardadır.

Grafik 2. İİT Ülkelerinde Araştırma Etkinliği (2018)

Kaynak: Haq and Tanveer, 2020.

Haq ve Tanver (2020) ile Oldaç’ın (2022) çalışmalarındaki bulgulara göre son yıllarda İslam ülkelerinde yayın eğilimleri değişmektedir. 2014’ten sonra İran ilk sıra Türkiye ise 2. sıradadır. Yine bu yıllarda Sudi Arabistan, Mısır ve Pakistan’ın da yükselişte olduğu ve Malezya’yı geçtiği görülmektedir. Bu sıralamalar nüfusa göre ele alındığı zaman ülkelerin yayın etkinliği bakımından sırası farklılaşmaktadır. Bu bağlamda Malezya’nın sıralamadaki yeri aşağıya inmiş görünse de bu ülkedeki üretim sistemi göz ardı edilmemelidir. Yayınların yapıldığı dergilerin yüzdelik dilimdeki yerlerine göre sıralama yapıldığında daha fazla yayın yapan ve bilim sistemi geniş ülkeler (Türkiye, İran ve Pakistan) daha aşağılarda yer almaktadır. Buna karşılık bu sıralamada daha küçük ülkeler (Örneğin Katar, BAE ve Lübnan) veya yükselen ülkeler (örneğin Endonezya ve Bangladeş) daha yukarılardadır.

İslam Ülkelerinde Bazı AR-GE Göstergeleri

Hamid’e (2015) göre İİT ülkeleri GSYH’lerin %0,5’ini Ar-Ge için harcamaktadır. Bu konuda dünya ortalaması %1,78, gelişmiş ülkelerin ise %3’tür.

Oldaç’ın çalışmasına göre (2022) 2017-2018 yıllarında WoS veritabanında yer alan bilimsel yayınlarına göre öne çıkan 15 İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkedeki bazı AR-GE göstergeleri Grafik 3 ve 4’te gösterilmiştir:

Grafik 3. WoS yayınlarına göre öne çıkan İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi bazı ülkelerdeki AR-GE Harcamalarının GSYİH’ye oranı ve kişi başına düşen toplam harcama göstergesi.

Kaynak: Oldac, 2022.

Grafik 4.  WoS yayınlarına göre öne çıkan İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi bazı ülkelerdeki araştımacılara yönelik AR-GE harcamaları göstergesi.

Kaynak: Oldac, 2022.

Grafik 3 ve 4 incelendiği zaman BAE ve Malezya %1’in üzerinde, Türkiye ise bu orana yakındır. Kişi başına toplam AR-GE harcamalarında BAE ve Katar en yüksek miktarlara sahip ülkeler olarak belirgin bir biçimde ilk sıralardadır. Bu ülkelerin peşinden gelen Malezya ve Türkiye dünya ortalamasına yakın oranlara sahiptir. Toplam AR-GE personeli sayısı bakımından ise İran, Türkiye ve Mısır ilk sıralardadır. Bu sonuçlar niceliksel büyüklüklerin otomatik olarak yayın ya da AR-GE çıktısına dönüşmediğini göstermektedir.

İİT ülkelerinin global patent başvurularındaki payı %1,8’dir. Dünyada bu konuda Çin, ABD ve Japonya ilk sıradadır. İİT ülkeleri arasında ise İran, Endonezya, Türkiye, Malezya ve Suudi Arabistan ilk sıraları paylaşmaktadır. Bu 5 ülke İİT ülkelerindeki patent başvurularının %71’ini gerçekleştirmektedir (SESRIC, 2023).

Sonuç

Dünyadaki politik, ekonomik, sosyal, teknolojik, hukuki ve çevresel değişimler yükseköğretim alanını derinden etkilemektedir. Yükseköğretim alanındaki gelişmeler yükseköğretimi stratejik bir bakışla ele almayı ve bu perspektifle yapısal ve yönetsel değişim yapmayı gerekli kılmaktadır. Günümüzde yaşanacak değişimlere hızlı cevap vermek ve yükseköğretimden beklenen talepleri karşılamak önem arz etmektedir (Erdoğmuş, 2019). Yükseköğretim ve bilgi üretimini ekonomik ve sosyal kalkınmanın önemli bir faktörü olarak konumlandırmak gerekmektedir.

Ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmelerinde üniversiteler ve bilgi üretimi önemli bir role sahiptir. Dünyadaki 200’den fazla devletten 57 tanesi ya da %28,5’lik kısmı İslam İşbirliği Teşkilatı ülkesidir. İslam İşbirliği Teşkilatı ülkeleri dünyada etki olabilecek bir nüfus oranına sahiptir. İİT ülkeleri, kurumsal olarak G20 ülkelerinden sonra dünyadaki en büyük nüfusa sahiptir. Dünyanın toplam nüfusunun da %24,56 karşılık gelmektedir. Diğer taraftan İİT ülkelerinin millî gelirleri toplamı dünya genelinde yeterince etkili olabilecek düzeye ulaşmamıştır.  İİT ülkelerinin toplam milli gelirleri kurumsal olarak Avrupa Birliği’nin (EU) %35,29, Çin’in %49,24 ve ABD’nin %32,23’lik kısmına denk gelmektedir. Diğer bir ifadeyle Almanya’nın sadece 1,65 katına, Japonya’nın ise yaklaşık 1,33 katına eşittir. İİT ülkelerinin ekonomik büyüklüğü Dünya ekonomisinin sadece %7,81’lik kısmına karşılık gelmektedir. Bu değer dünyada yeterince etkili olmadığını açık bir biçimde sergilemektedir (Yıldırım ve Yeşilata, 2020).

Pakistan’dan fizik alanında Abdüssalam, Kimya alanında ise Mısır’dan Ahmet Zewail ve Türkiye’den Aziz Sancar Nobel bilim ödülü kazandılar. Yine ABD ve diğer ülkelerde yaşayan ve çalışan çok sayıda araştırmacı ve bilim insanı bulunmaktadır. Üretken ve öne çıkan araştırmacı ve bilim adamlarının önemli bir kısmının Müslüman ülkelerin dışında yaşadıkları da bir gerçektir. Nobel bilim ödülü alan 3 bilim insanı da İngiltere ve ABD’de yaşamış ve çalışmıştır (Najam, 2015). Bu kapsamda Müslüman ülkelerde yenilikçi ve üretken araştırmalar için güncel bir alt yapı, iyi eğitimli bilim insanları, araştırma için kapsamlı araştırma izleme sistemi, araştırma geliştirme fonu ayrılması ve kültürel, politik ve güvenlik engellerini kaldırarak pratik araştırma politikaları oluşturmak gerekmektedir (Rizvi, 2005).

İslam ülkelerinin global bilime katkılarını değerlendirirken incelenen yayınların ve taranan endekslerin İngilizce ve Avrupa dillerinde yayınları ele aldığı, İİT ülkelerinin kullandığı dillerde yayınların yer almadığının altını çizmekte yarar var. Yine Müslüman dünya denildiği zaman bunu sadece İslam ülkeleriyle sınırlamamak gerekir. Bunun en iyi örneği Hindistan’dır. Bu ülkede diğer ülkelerden daha fazla Müslüman yaşamaktadır. Bu yüzden İslam ülkelerinin yayın üretkenliğini değerlendirirken bu faktörlerin de dikkate alınmasında yarar var. Bu kısıtlara ve son yıllarda yaşanan görece artışa rağmen İslam ülkelerindeki bilimsel üretimin ve performansın artması ve bunun için gerekli ortam ve kaynakların hazırlanması gereği açıktır.

İslam ülkelerinde yükseköğretimde araştırma, bilgi üretme, mesleki bilgi ve beceri kazandırma gibi alanlarda nitelik, kapasite ve verimliliği artırmaya odaklanılması gerekmektedir. Diğer yandan yükseköğretim kurumlarının insanın varoluş gayesi ve anlam arayışına cevap üretme, felsefi ve entelektüel birikim kazandırma gibi amaç ve önceliklerini kaybetmemesi önem arz etmektedir. İslam ülkeleri ve yükseköğretim kurumları yükseköğretimde ve bilgi üretmede dünyadaki ana akım gelişmeleri izlerken bir yandan da özgün yaklaşım ve yöntemler geliştirme arayışında olmalıdır.

Kaynakça

Erdoğmuş, N. (2023). Giriş: Türkiye’de yükseköğretimde son yüz yılda yaşanan değişim ve gelişmeler. N. Erdoğmuş (Ed.) içinde, Türkiye’nin yüzyılı yükseköğretim. İstanbul: Nokta Yayınları.

Erdoğmuş, N. (2019). Geleceğin Türkiye’sinde yükseköğretim. İstanbul: İLKE Yayınları. 

Haq, I. U., & Tanveer, M. (2020). Status of research productivity and higher education in the members of Organization of Islamic Cooperation (OIC). Library Philosophy and Practice (e-journal), 3845.

Najam, A. (2015). Science, society & the university: 5 propositions. Guessoum, N. & Osama, A. (Eds). Science at the universities of the Muslim world içinde. Muslim World Science Initiative, Islamabad.

Oldac, Y. I. (2022). Global science and the muslim world: overview of muslim-majority country contributions to global science. Scientometrics, 127(11), 6231-6255.

Sarwar, R., Hassan, SU (2015). A bibliometric assessment of scientific productivity and international collaboration of the Islamic World in science and technology (S&T) areas. Scientometrics, 105, 1059–1077.

SESRIC (2023).  OIC Economic Outlook 2023: The Rise of the Digital Economy and Bridging the Digital Divide. https://www.sesric.org/publications-detail.php?id=580 adresinden erişildi.

Yıldırım, R. ve Yeşilata, B. (2020). İslam işbirliği teşkilatı ülkelerinde yükseköğretime dayalı insan kaynaklarının analizi ve planlanması. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 10(3), 474-487.