Yükseköğretimin sürekli değişen gündeminde, özellikle Müslüman toplumlarda kadınların liderlik rollerinde yeterince temsil edilmemesine ilişkin süregelen zorluklar var. Bu yazıda, tarihsel olarak kadınların liderlik rollerine katılımını şekillendiren kültürel, toplumsal ve dinî faktörlerin karmaşık etkileşimini derinlemesine inceleyeceğim. Buna ek olarak, bu engelleri ortadan kaldırmaya adanmış çağdaş girişimleri inceleyerek uzun süredir devam eden bu sorunu ele alacağım ve eğitim bağlamlarında liderlikte daha fazla cinsiyet eşitliğini teşvik etmek için devam eden çabalara ışık tutacağım.
Müslüman toplumlarda kadın eğitiminin kökleri, kadınların erkeklerle eşit düzeyde bilgiye erişme fırsatına sahip olduğu “medrese” olarak bilinen eğitim kurumlarının kurulduğu erken İslam dönemine kadar uzanmaktadır. Hz. Aişe ve Hz. Fatıma gibi etkili şahsiyetler erken dönem kadın âlim geleneğinin şekillenmesinde önemli roller oynamıştır. Ancak zaman ilerledikçe, sömürgeciliğin etkisi ve İslami öğretilerin ataerkil yorumları da dahil olmak üzere çok sayıda faktör, kadınlara sunulan eğitim fırsatlarına kısıtlamalar getirmiştir. Eğitimde toplumsal cinsiyet eşitliğini teşvik etmek için atılan ilk adımlara rağmen, bu dış etkiler Müslüman toplumlarda kadınların eğitim arayışlarına getirilen sınırlamalara katkıda bulunmuştur (Anjum, 2006; Barlow & Akbarzadeh, 2017).
Kültürel normlar ve toplumsal beklentiler, Müslüman toplumlarda kadınların yükseköğretim liderliğine katılımının şekillenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Geleneksel toplumsal cinsiyet rollerinin kayda değer bir etkisi vardır; zira bu roller, kadınların kariyer hedefleri yerine ailevi sorumluluklarına öncelik vermeleri gerektiği fikrini sıklıkla vurgulamaktadır. Sonuç olarak, kadınlar bu köklü kültürel beklentiler nedeniyle eğitim liderliğinde ilerleme konusunda engellerle karşılaşabilmektedir. Dahası, toplumda hâkim olan muhafazakarlık seviyesi, kadınlara sunulan eğitim fırsatlarını daha geniş çapta etkilemektedir. Liberal toplumlar, kadınların yükseköğretim alanında aktif olarak liderlik rollerini üstlenmeleri ve bu rolleri sürdürmeleri için daha fazla özgürlük alanı açmaktadır. Bu tür ilerici ortamlarda, kadınlar toplumsal kısıtlamalardan kurtulmak ve eğitim liderliğine önemli ölçüde katkıda bulunmak için kendilerini daha güçlü bulabilirler. Dolayısıyla, kültürel normlar, toplumsal cinsiyet rolleri ve genel toplumsal manzara arasındaki karmaşık etkileşim, Müslüman toplumlarda yükseköğretim liderliği rollerinde kadınların yörüngesini önemli ölçüde şekillendirmektedir (Alsubaie & Jones, 2017; Samier, 2016).
İslam’daki dinî yorumlar da kadınların yükseköğretim alanındaki liderlik rollerine erişim ve fırsatları şekillendirmede son derece önemli ve merkezî bir rol oynamaktadır. Cinsiyet eşitliğini vurgulayan Kur’an ilkesi, akademisyenler ve dinî otoriteler tarafından farklı yorumların odak noktası olarak hizmet etmekte ve böylece kadınların eğitim liderliği pozisyonlarına dahil edilmesini etkileyen farklı bakış açılarıyla sonuçlanmaktadır. Bazı yorumlar, kadınların akademiye aktif katılımını şevkle savunmakta ve teşvik etmekte, katılımlarını ve katkılarını teşvik eden bir ortamı desteklemektedir. Buna karşılık, alternatif yorumlar daha muhafazakâr bir duruş benimseyerek, İslami öğretilerin katı yorumlarına dayalı olarak kadınların eğitim liderliği rollerine katılımına kısıtlamalar getirmektedir. Dinî çerçevedeki bu farklı bakış açıları, İslam bağlamında kadınların yükseköğretim liderliğine katılım ve etkilerinin yörüngesini şekillendiren karmaşık manzaraya katkıda bulunmaktadır (Larsen vd., 2013; Mahmood, 2005).
Yükseköğretimde kadınların liderlik rollerinde yeterince temsil edilmemesi gibi yaygın bir sorunun üstesinden gelmek için çeşitli Müslüman toplumlarda stratejik olarak çok sayıda girişim hayata geçirilmiştir. Bu tür çabaların en iyi örneği, Katar Vakfının (Qatar Foundation) bu eşitsizliği gidermek için önemli adımlar attığı Katar’da gözlemlenebilir. Özellikle kayda değer bir vaka çalışması, “Seçkin Arap Kadın Akademisyenler” (Distinguished Arab Women Scholars) gibi girişimlerin kurulması etrafında dönmektedir. Bu vizyoner program, özellikle akademik alanda aktif olarak yer alan kadınları güçlendirmek ve onlara önemli destek sağlamak üzere tasarlanmıştır. Girişim, kadınların gelişimine ve ilerlemesine elverişli bir ortamı teşvik ederek, daha kapsayıcı ve çeşitlilik içeren bir yükseköğretim liderliği ortamı geliştirmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, Katar’daki Seçkin Arap Kadın Akademisyenler programı, akademi dünyasındaki müstesna kadınları tespit etmeye ve desteklemeye önem veren takdire şayan bir girişimdir. Bu önemli program sadece kadınların olağanüstü başarılarını sergilemeleri için bir kanal görevi görmekle kalmıyor, aynı zamanda aktif olarak mentorluk fırsatlarını geliştiriyor ve böylece yeni nesil kadın akademisyenlerin yetiştirilmesinde önemli bir rol oynuyor (Qatar Foundation, 2023; Sellami vd., 2022).
Yükseköğretimde kadınların liderlik rollerinde yeterince temsil edilmemesi gibi yaygın bir sorunun üstesinden gelmek için çeşitli Müslüman toplumlarda stratejik olarak çok sayıda girişim hayata geçirilmiştir.
Bahsedilmesi gereken paralel bir girişim de Suudi Arabistan’ın “Women in STEM” programı aracılığıyla gösterdiği kararlı çabadır. Bu girişim stratejik olarak Science, Technology, Engineering, and Mathematics (STEM) disiplinlerinde kadınların liderlik rollerinde yeterince temsil edilmemesinin üstesinden gelmek üzere tasarlanmıştır. Bu girişimin temel amacı, özellikle STEM ile ilgili alanlara odaklanarak, yükseköğretimde liderlik pozisyonlarında kadınların varlığını güçlendirmektir. Suudi Arabistan, kadınların bu önemli alanlara katılımını aktif bir şekilde teşvik ederek ve destekleyerek olumlu bir dönüşüm başlatmayı, engelleri yıkmayı ve yükseköğretim liderliğinde cinsiyet eşitliğini teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Bu ortak çabalar sayesinde hem Katar hem de Suudi Arabistan, kadınların gelişebileceği ve akademiye anlamlı bir şekilde katkıda bulunabileceği bir ortam yaratma ve böylece bölgedeki yüksek öğretimin geleceğini yeniden şekillendirme konusunda ortak bir kararlılık sergilemektedir. Ayrıca Suudi Arabistan’ın Women in STEM programı, kadınların bilim, teknoloji, mühendislik ve matematiğin geniş alanlarına katılımını önemli ölçüde artırmayı amaçlayan kapsamlı ve iyi düşünülmüş bir stratejik girişimdir. Bu çığır açan program, sadece önemli burslar sunmakla kalmayıp aynı zamanda değerli mentorluk ve çok sayıda profesyonel gelişim fırsatı da sunduğundan, geleneksel önlemlerin ötesine geçmektedir. Programın temel amacı, kadınların bu kritik alanlarda ilerlemelerini tarihsel olarak engellemiş olan köklü toplumsal cinsiyet bariyerlerini ortadan kaldırmaktır. Program, kapsayıcılık ve güçlendirme ortamını teşvik ederek, kadınlara STEM’le ilgili disiplinlerin dinamik ortamında liderlik rollerini aktif ve kendinden emin bir şekilde takip etmeleri için ilham ve cesaret vermeyi ve nihayetinde daha çeşitli ve yenilikçi bir işgücünün yaratılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır (Sellami ve diğerleri, 2022).
Araştırmacılar, Müslüman toplumlarda yükseköğretim bağlamında liderlik rollerini üstlenmeyi hedefleyen kadınların karşılaştıkları zorlukları kabul etmenin ve bunu gündeme almanın kritik öneminin altını çizmektedir. Bu zorlukların çok yönlü doğası, kültürel normlar, toplumsal beklentiler ve dinî doktrinlerin farklı yorumlarından kaynaklanmakta olup hepsi birlikte zorlu engeller oluşturmaktadır. Bununla birlikte, mentorluk programları, kapsamlı liderlik eğitimi girişimleri ve güçlü destek ağları gibi ilerlemeyi kolaylaştırmaya yönelik girişimlerin, kadınların akademik alanda çeşitli liderlik kapasitelerine daha fazla katılımını teşvik etmede önemli bir başarı göstermiş olması dikkate değerdir. Bu proaktif tedbirler, mevcut engellerin ortadan kaldırılmasında önemli bir rol oynamakta, kadınların engelleri aşmasını ve Müslüman toplumlarda yükseköğretimde liderlik rollerine anlamlı bir şekilde katkı sağlamaktadır.
Bu girişimlerin elde ettiği başarı, bölgesel farklılıkların karmaşık nüanslarını dikkate alan ve titizlikle hazırlanmış çözümlere duyulan zorunlu ihtiyacı açıkça ortaya koymaktadır. Müslüman inancına bağlı tüm toplumların aynı zorluklarla karşılaşmadığını ve belirli bir bağlamda etkili olduğunu kanıtlayan metodolojilerin evrensel uygulanabilirliğe sahip olmayabileceğini kabul etmek çok önemlidir. Dolayısıyla, sadece etkili değil aynı zamanda kapsayıcılıkla dolu müdahalelerin formüle edilmesinde temel bir köşe taşı görevi gördüğünden, Müslüman çoğunluklu ulusların doğasında var olan çeşitliliğin derinlemesine tanınmasını benimsemek vazgeçilmez hâle gelmektedir.
Harekete Geçmek İçin Çağrı
Müslüman toplumlarda kadınların bursiyerliği ve yükseköğretim liderliğine katılımı incelenirken, kültürel normları tanımanın ve bunlarla aktif bir şekilde başa çıkmanın önemini vurgulayan birkaç temel gözlem ortaya çıkmaktadır. Buna ek olarak, dinî yorumlarla yapıcı bir şekilde ilgilenilmesi ve mentorluk ve destek ağlarının geliştirilmesine yönelik girişimlerin uygulanması vurgulanmaktadır. Bu önemli görüşler, Müslüman toplumlarda yükseköğretim bağlamında kadınların liderlik rollerine katılımını artırmak için kültürel duyarlılık, dinî anlayış ve destekleyici yapıları bütünleştiren çok yönlü bir yaklaşıma duyulan ihtiyacın altını çizmektedir. Bu hususların kapsamlı bir şekilde ele alınması, liderlik pozisyonlarındaki kadınların gelişimini ve başarısını kolaylaştıran ve nihayetinde tüm akademik ortamı zenginleştiren kapsayıcı ve güçlendirici bir eğitim ortamının yaratılmasına katkıda bulunabilir.
Bu yazı, eğitimcilerin, politika yapıcıların ve sivil toplumun proaktif katılımını güçlü bir şekilde savunmakta ve onları, Müslüman toplumlarda kadınların akademik çalışmalarda ve yükseköğretim liderliğinde temsilini ve katılımını artırmaya yönelik çabalarını adarken burada sunulan içgörüler üzerinde dikkatlice düşünmeye çağırmaktadır. İlerlemenin önündeki engellerin aşılması, çeşitli kademelerdeki paydaşların katılımını sağlayan uyumlu ve iş birliğine dayalı bir strateji gerektirmektedir. Zorunluluk, kapsayıcılığı beslemek, bölgesel incelikleri kavramak ve elverişli bir ortam yaratmak için müdahaleleri özelleştirmek ve böylece Müslüman toplumlarda yükseköğretim alanındaki liderlik rollerinde daha fazla eşitliğin damgasını vurduğu bir geleceğe zemin hazırlamakta yatmaktadır. Güçlerimizi birleştirerek bu engelleri ortadan kaldırma ve kadınların güçlendirilmesini kolaylaştırarak akademik alanda yetki ve etki sahibi liderlik rolleri üstlenmelerini sağlama potansiyeline sahibiz.
Kaynakça
Alsubaie, A., & Jones, K. (2017). An overview of the current state of women’s leadership in higher education in Saudi Arabia and a proposal for future research directions. Administrative Sciences, 7(4), 36.
Amin, H. A. (2001). The Origins of the Sunni/Shia split in Islam. http://www.islamfortoday.com/shia.htm adresinden erişildi.
Anjum, T. (2006). Women and gender in Islam: historical roots of a modern debate. ABD: Yale University Press.
Barlow, R., & Akbarzadeh, S. (2017). Women’s rights in the Muslim world: reform or reconstruction?. International Law and Islamic Law, 411–424.
Larsen, L., Mir-Hosseini, Z., Moe, C., & Vogt, K. (2013). Gender and equality in Muslim family law: Justice and ethics in the Islamic legal tradition. Londra: Bloomsbury Publishing.
Mahmood, S. (2005). Politics of piety: the Islamic revival and the feminist subject. ABD: Princeton University Press.
Qatar Foundation. (2023). ECSS/Women Empowerment. https://www.qf.org.qa/education-city-speaker-series/women-empowerment adresinden erişildi.
Samier, E. (2016). Emirati women’s higher educational leadership formation under globalisation: Culture, religion, politics, and the dialectics of modernisation. Globalised re/gendering of the academy and leadership, 51–66.
Sellami, A., Arar, K., & Sawalhi, R. (2022). Higher education and scientific research in the Arabian gulf states: opportunities, aspirations, and challenges. London: Routledge.
