Orta Asya, Avrasya kıtasının doğuda Asya, batıda Avrupa ile komşu olan önemli bir bölgesidir. Yeraltı mineralleri bakımından zengin olan bölge, tarihsel olarak çeşitli güçlerin çıkarlarının örtüştüğü ve iç içe geçtiği önemli bir jeopolitik ve stratejik konuma sahiptir. Bu çalışmada Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da eğitim ve öğretim alanındaki güncel durumları, özellikle laiklik sistem içerisinde devlet okullarında İslam dini ile ilgili genel durum bahsedilecektir. Medrese ve cami gibi dinî kurumlarda devam ettirilmekte olan dinî eğitim bu zamana kadar çok kez araştırılmıştır. Örneğin Muhammet Savaş Kafkasyalı’nın editörlüğünde hazırlanan Orta Asya’da İslam-Temsilden Fobiye adlı 3 ciltlik kitapta bu konu derli toplu bir şekilde incelenmiştir.Dolayısıyla tekrara düşmemek için hem araştırma alanı olarak yeni ve güncel sorunlar içermesi bakımında devlet okullarında ya da genel eğitimde İslami eğitimin durumu hakkında bilgi vermek çalışmamızın asıl amacıdır. Orta Asya’da din eğitimine genel bir yaklaşım vardır, ancak bu yaklaşım her ülkede daha spesifik politikalara dayanmaktadır. Genel olarak, Orta Asya hükümetleri, Afganistan gibi diğer bazı Müslüman devletlerin deneyiminin gösterdiği gibi, İslam’ın kontrolsüz gelişiminden korktukları için İslam eğitimi konusunda temkinlidir. Dolayısıyla din eğitimine güvenlik söylemi üzerinden yaklaşım sergilemektedirler. Bölgedeki yetkililere göre, bağımsızlığını yeni kazanmış ülkeler bir dizi dinî sorunlarla karşı karşıya kalmıştır ve her türlü ahlaki veya siyasi boşluğu kapatmaya çalışan kökten dinci gruplara karşı koymak için din eğitimini devletin kontrolünde düzenlemelidir. Fakat ülkelerdeki laik sistem dinî eğitimi tam olarak kontrol edememektedir. Çünkü her üç ülkenin de ilk bağımsızlık döneminde kabul edilen “din özgürlüğü ve dinî kuruluşlar” hakkındaki anayasanın 3. maddesi gereği din özgürlüğü hakkı verilmiştir. Kazakistan Anayasası (1992) 5. maddede, Kırgızistan Anayasası (1991) 6. maddede, Özbekistan Anayasası da (1991) 7. maddede din ve eğitim-öğretim konularına yer vermiş ve her bir ülkenin ilk bağımsızlığı sırasında laiklik ilkesi tam olarak korunmaya çalışılmıştır.

Din ve devlet ayrımı yapılan bu dönemlerde çoğu Orta Asya ülkesinde, İslam’ın teolojik boyutuyla öğretimi, devlet onaylı orta düzey dinî okullar, medreseler ve bazı yüksek öğretim kurumlarıyla sınırlı ve kontrol altında görülse de bugün gelinen nokta farklı bir tablo önümüze sermektedir. “Orta Asya ülkelerinin hükümetleri, ülkenin tüm coğrafi alanını kapsamak için yeterli gördükleri sınırlı, kontrollü bir dinî okullar ağına sahiptir. Bu kurumlar, yerleşik dinî kökten dinci yayılması ve dinî gücün siyasi gücün kontrolü altında yeniden toplanması için tasarlanmıştır. Kur’an okullarının hükümet politikasına boyun eğmekten başka çaresi yok. Rolleri, gücü ve söylemini sürdürmekle görevli seçkinleri eğitmekle sınırlıdır.” (Baysalov, 2020) bu ifadeler devletlerin genelde din eğitimi özelde ise İslami eğitime gönüllü olduklarını açıklamaya çalışmaktadır. Her devletin dinî kurumlar başta olmak üzere tüm dinî eğitim-öğretim faaliyetleri yürüten kurumları kontrol etmeye gayret ettiği doğrudur. Ancak onların eksik bıraktığı kısım dinî eğitimi şahsi okullar nezdinde bırakmalarıdır. Genel olarak Kırgızistan ve Kazakistan din eğitimine daha açık tavır sergilemektedir. Daha önceden din eğitimini kısıtlayan Özbekistan yönetimi daha yumuşak politikalar izlemeye başlamıştır. Çeşitli araştırmalar, Orta Asya’da dindarlıkta belirgin bir artış olduğunu göstermektedir ki bu aynı zamanda din eğitimine olan ilginin de arttığını göstermektedir. Tüm inananların uyması gereken namaz ve İslam’ın diğer dört şartı dışında, din eğitimi bir görev ve ibadet şekli olarak kabul edilir. Birçoğu için, dinî bilgi, özel (aile) veya devlet (okul) ortamında çok erken yaşta öğrenilmesi gereken bir şeydir. Dünya Değerler Araştırması, Özbekistan nüfusunun yarısının (%54), Kazakistan ve Kırgızistan nüfusunun yaklaşık üçte birinin devlet okullarında din eğitimini desteklediğini ortaya koydu (Mikhaylov ve Ternov, 2020, s. 249). Söz konusu üç devlet de din eğitimi ve öğretimi konusunda yeni kararlar alınması gerektiğini, selefi düşünce sisteminin günlük hayatın yanı sıra siyasi güç haline dönüştüğünü görerek, güvenliğine yönelik bir tehdit olarak algılanan düşünce sistemleri ile savaşmak için dinî eğitim konusundaki adımlarını önemli ölçüde revize etti. Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’daki din ve dinî eğitim-öğretimin günümüzdeki durumu üzerinde duralım.

Kazakistan Cumhuriyeti

Kazakistan’da “Dinî İnanç Özgürlüğü ve Dinî Kuruluşlar” kanunu içerik bakımından farklılaştı ve “Dinî faaliyetler ve Dinî Kuruluşlar Kanunu” olarak yeniden yapılandırıldı. 2012 yılında bu kanunun uygulamasını düzenleyici ve kolaylaştırıcı ilave kararlar alınmıştır. Kazakistan Eğitim Kanunu, Kazakistan’da ilk ve ortaöğretim kurumlarında herhangi bir din ve inanca yönelik dinî eğitime cevaz vermemektedir. Ancak Kurucu Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in kararıyla ortaöğretim kurumlarında 9. sınıfta “Din Araştırmalarının Temelleri” adlı ders müfredata eklenmiştir. Din Araştırmalarının Temelleri dersinin amacı, öğrencilere dinlerin tarihi ve dinî inançlar hakkında genel bilgi kazandırmaktır. Bu dersin içeriğinin sadece bir din veya mezhebi değil, bütün dinleri kapsayıcı, devletin laiklik anlayışına uygun şekilde oluşturulması amaçlanmıştır. 3 Kasım 2010 tarihli Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanı’nın kararıyla, seçmeli ders olan Din Araştırmalarının Temelleri adlı dersin müfredatı onaylanmıştır. Hâlihazırda okutulan Din Araştırmalarının Temelleri ders kitabı Kazakistan’ın 7.600’den fazla okulunda 9. sınıflarda haftada 1 saat zorunlu olarak okutulmaktadır. Söz konusu derste, öğrencilere din ve dinî inançların tarihi hakkında genel bilgi verilerek, onların ruhani ve kişisel gelişimlerine olumlu katkıda bulunulması amaçlamaktadır. Bu ders kapsamında herhangi bir dine özel olarak bir eğitim verilmemektedir (Erpay, 2003, s. 42-45). Söz konusu kitabın birinci bölümünde genel olarak din, din eğitimi, din ideolojisi ve dinin işlevleri hakkında bilgiler yer almaktadır. Ayrıca bu bölümde şirk ve tevhit konuları anlatılmaktadır. İkinci bölümde, dinin eski çağlardan günümüze tarihsel süreç içindeki gelişimi incelenmektedir. Bu bölümde Mısır, Mezopotamya, Yunanlılar ve Romalılar gibi eski dinlerin yanı sıra Hindistan ve Çin gibi toplumların dinleri tarih perspektifinden ele alınmakta ve ardından Türklerin Tanrı anlayışı açıklanmaktadır. Üçüncü bölümde Musevilik, Budizm, Hristiyanlık hakkında genel bilgiler verilmiştir. İslam bölümünde İslam dininin doğuşu, İslam Peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v), Kur’an, İslam mezhepleri, İslam’da bilim ve medeniyet, İslam’da tasavvuf, dinî bayramlar ve İslam’da cihat gibi konular dahildir. Dördüncü bölümde, başta Kazakistan Müslümanları olmak üzere Kazakistan’daki dinî durum, İslam’ın Kazakistan’a gelişi, Hoca Ahmed Yesevi’nin din felsefesi, Kazakistan’daki İslam medeniyetinin tarihî mirası, İslam’ın Kazak medeniyetinin oluşumundaki rolü ele alınmıştır. Beşinci bölümde yeni dinî hareketler tartışılmış ve bağımsızlığını kazandıktan sonra Kazakistan’da faaliyet gösteren zararlı dinî hareketlerin etkisinden korunmanın yolları gösterilmeye çalışılmıştır. “Kazakistan: Dinler arası Uyum Merkezi” başlıklı altıncı ve son bölüm, Kazakistan’daki dinî mevzuatı, Kazakistan’daki hoşgörüye dayalı inanç birliğini ve Nursultan Nazarbayev’in bu alanlardaki girişimlerini ele almaktadır (Erpay, 2003, s. 42-45).

Kırgızistan Cumhuriyeti

Kırgızistan 1991 yılından bugüne kadarki süreç içinde, din-devlet ilişkileri konusunda totaliter-komünist modelden sıyrılarak, din-devlet ilişkilerinde liberal modele geçmeyi başarmıştır (Kaptagaev, 2001, s. 9). Kırgızistan ortaokullarında 1992 yılında örgün din eğitiminin bir örneği diyebileceğimiz “Iyman Sabagı” dersi okutulmaya başlanmıştır. Söz konusu ders, genel kültür kapsamında ahlak eğitimi vermeyi amaçlamıştır. Bu çerçevede müfredatta yer alan dinî bilgiler, Türkiye’deki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) dersi örneğinde olduğu gibi sistematik bir şekilde verilmemiştir. Temel dinî bilgilerin ahlak eğitimi çerçevesinde verildiğini söyleyebiliriz. Ayrıca İslam’ın dışında diğer dinler hakkında genel bilgiler de yer almıştır. Iyman Sabagı dersi programından önce “Kırgızistan Cumhuriyeti okul öğrencilerine yönelik eğitim ideolojisi” ve “Kırgızistan Cumhuriyeti okul öğrencilerine yönelik ahlak eğitimi ideolojisi” adlı içerikler kamuoyuna sunulmuş ve daha sonra da bakanlık tarafından resmî olarak kabul edilmiştir. Bu içeriklerin geliştirilmesinde etno-pedagog bilim adamı Sabır İptarov’un emeği büyüktür. Iyman Sabagı ders programı, bu ideolojiler çerçevesinde ve genel öğretim metodolojisi esaslarına uygun olarak Kırgızistan Bilimler Akademisi tarafından geliştirilmiştir. Iyman Sabagı dersi 2003 yılına kadar Kırgızistan’ın bazı okullarında seçmeli olarak okutulmuştur. Ancak o zamana kadar devlet okulları için Millî Eğitim Bakanlığı tarafından bu dersin resmi programı ve ders kitabının hazırlanmamış olmasından dolayı her yerde öğretmenler birbirinden farklı programlar uygulamışlardır. Halk tarafından talep görmesine rağmen ortak bir program ve ders kitabının olmaması ve derse giren öğretmenlerin, alandaki eksiklikleri nedeniyle Iyman Sabagı dersi, pedagojik olarak beklenen başarıyı yakalayamamıştır. Adı geçen ders, 1.-11. sınıflar için planlanmıştır. Programın muhtevasını Kırgız halkının yüzyıllardır devam eden toplumsal ve manevi değerleri, örf, adet ve gelenekleri oluşturmaktaydı. 1992 yılından itibaren okullarda seçmeli olarak okutulan söz konusu ders, 2003 yılında yapılan değişiklikle devlet okullarında haftada bir saat zorunlu hale getirilmiştir. Ancak dersin içinde geçen “Iyman” kelimesinin farklı algı ve yorumlara sebep olması gerekçesiyle Kırgızistan Bilimler Akademisi’nin önerisi ile Millî Eğitim Bakanlığı tarafından doğrultusunda dersin adı “Adeb Sabagı” olarak değiştirilmiştir. Bununla birlikte müfredatta fazla bir değişiklik olduğu söylenemez (Genel eğitim okullarında adap dersi öğretimi temel müfredat, 2004, s. 2-3). Kırgızistan devleti bugün, siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel alanlarda mevcut bulunan önemli meselelere çözüm arayışı içerisindedir. Yüzyıllar boyu asimilasyona maruz bırakılan din alanının geliştirilmesini, devlet göz ardı etmemektedir. İhtiyaç duyulan ahlak eğitimi hayata geçirecek olan özel programların düzenlenmesi ve uygulanması gündemdeki meselelerin arasında önemini korumaktadır. Toplumdaki sosyal sorunların artması ve suç oranlarının yükselmesi, bu konuda acil ve nitelikli çözümlerin üretilmesini gerekli kılmaktadır. Adep Sabagı dersi, toplumun ahlaki ve manevi değerlerinin tekrar güçlendirilmesini, öğrencilerin millî ideoloji ilkeleri doğrultusunda eğitilmesini, onlara erdem, temel ahlaki, manevi ve insani değerlerinin kazandırılmasını amaçlamaktadır. Adep Sabagı’nın geliştirilmesi ve daha verimli olması, okul idarecilerinin, derse giren öğretmenlerin ve ebeveynlerin iş birliği içerisinde olmasına bağlıdır (Akramova, 2006, s. 26-53). Iyman ve Adep Sabagı devlet okullarının müfredatlarından kaldırıldıktan sonra onun yerine 2016 yılı itibarı ile “Din Kültürünün Tarihi” ders programı çalışmaları başlatılmıştır. Ancak bu kitapta tartışmaya açık konular ve çok bariz yanlışlar tespit edildiği için iptal edilerek yerine “Dinlerin Gelişim Tarihi” kitabı yeniden düzenlenerek 2022-2023 eğitim öğretim yılı itibarıyla devlet okullarında okutulmaya başlamıştır. Yeni müfredatta takip edilen konular şunlardır:

Dünya Dinlerinin Temelleri

• Dinlerin Temelleri

• Budizm’in Temelleri

• Hristiyanlığın Temelleri

İslam Esasları

• İslam’ın Ana Kaynakları

• İnanç

• İbadet

• Ahlak

• Hazreti Muhammed’in Çağdaşları: Sahabe Tarihi

Kırgızistan’da Hanefi Mezhebi Ve Maturidi Akidesi

• İmam Azam ve Hanefi Mezhebi

• Hanefi Mezhebinin Özellikleri

• Orta Asya’da Hanefi Mezhebinin Yayılışı

• Ebu Mansur El-Maturidi ve İnanç Okulu

• Devlet ve Din İş Birliği

• Kırgız Cumhuriyeti’nin Din Alanında Devlet Politikası

• Dinlerarası Uyum ve Hoşgörü

• Kırgızistan’da Yıkıcı, Aşırıcı ve Terör Örgütleri 

Bu ders kitabının yıllık raporu bu sene sonunda çıkartılacak ve eğitim öğretimde dinin okutulmasının başarılı ve eksik tarafları belirlenecektir (Kırgız Cumhuriyetinin Devlet Eğitim Standartları, 2022).

Özbekistan Cumhuriyeti

Özbekistan’da kayıtlı olarak faaliyet yürüten inanç grupları, cami, kilise ve sinagog gibi mabetlerin yanında resmî olarak din eğitimi ve öğretimi yapan çok sayıda kurum ve kuruluşa sahiptir. 2018 yılı itibarıyla, Müslümanlara ait din eğitimi ve öğretiminin yapıldığı bir üniversite, bir enstitü ve 10 medrese; Ortodokslar ve Protestanlara ait birer Seminer (kilise okulu) bulunmaktadır. Anayasada laiklik ya da seküler kelimeleri geçmemekle birlikte Özbekistan, din-devlet ilişkilerinde seküler politikaları benimsemektedir. Şevket Mirziyoyev sonrasında da bu tutum devam ettirilmektedir. Bu doğrultuda 2016 ve 2017 yıllarında eğitim sisteminin seküler yapısını güçlendirmek üzere bir dizi yasal düzenlemeler yapılmıştır. Özellikle, ortaöğretim ve mesleki eğitim kurumlarında verilen eğitim müfredatı, seküler değerlerin benimsenmesi ve yaygınlaştırılması amacıyla yeniden düzenlenmiştir. İlgili kanunlara göre dinî kuruluşların merkezî yönetim organları, din görevlisi ve diğer görevli personelin yetiştirilmesi için din eğitimi verebilirler. Din eğitimi kuruluşları Adalet Bakanlığına kayıt yaptırıp lisans aldıktan sonra eğitime başlayabilirler. Eğitim kanununa göre ilköğretimi bitiren öğrenciler, orta düzeyde (medrese) din eğitimi almak için ilgili kurumlara başvuru yapabilirler. Din kanununa göre dinî eğitim kuruluşlarında, ihtisas alanlarında derse girenlerin, din eğitimi almış olması ve aynı zamanda merkezi idari birimler tarafından ruhsatlı olması gerekir. 1990’ların başında Özbekistan’da 100’ün üzerinde medrese bulunmaktaydı. Çoğunluğu yurtdışı kaynaklı fon ve imkanlarla açılan bu medreselerin sadece 20’si Özbekistan Müslümanları İdaresine bağlı, kalanlar ise kontrolsüz ve belirli bir müfredattan uzak bir şekilde eğitim veren kurumlardı. Zamanla “aşırılık yanlısı” grupların etkisine giren bu medreseler, 1999’ların sonuna doğru kapatılmıştır (Mushtaq, 2015, s. 3). İkinci öğretim içerisinde mesleki eğitim olarak kabul edilen ve kış dönemi için eğitim süresi 4 yıl olan medreselerde eğitim görmek isteyen adaylar mahalle teşkilatı ve mezun oldukları okuldan (9 yılın sonunda) temin edecekleri belgelerle birlikte ÖMİ’nin yerel temsilciliğine başvurabilirler. Başvuru sonrasında Özbek dili ve edebiyatı, maneviyat, yabancı dil ve tarih derslerinden sınav yapılır; sınavda başarılı olanlar medresede eğitim görme hakkını kazanırlar (Özbekistan Medreseleri, 2022). 2003 yılında yayımlanan hükümet kararnamesine göre medreselerdeki programa genel eğitimde yer alan dersler de eklenerek bu medrese mezunlarına da diğer ortaöğretim mezunları gibi üniversitelere girebilme hakkı getirilmiştir. Tam zamanlı eğitim dışında 15-35 yaşları arası Özbekistan vatandaşları da yaz döneminde yarı zamanlı olarak üç aylık dönemler için medreselerde eğitim alabilmektedir. 2017-2018 eğitim döneminde medreselerin müfredatında yapılan yeni değişiklikle medreselerin statüsü lisans düzeyine çıkarılmıştır (Gafurov, 2020, s. 7-10). Özbekistan’da görüldüğü üzere din-devlet ayrımı politikası halen devam ettirilmekte olup devlet okullarında din derslerine yer verilmemiştir.

Sonuç

Günümüz Orta Asya’da özellikle Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan Cumhuriyetlerinde hem modern devletler hem de dinî kurumlar açısından din eğitiminin önemli olduğu kabul edilmiştir. Sovyetler dönemindeki ateizm politikasının aksine geleneksel İslam anlayışı üzerine eğitim-öğretim program geliştirme çabaları bulunmaktadır. Orta Asya’da din eğitimi denilince daha çok din adamlarının yetiştirilmesinde dinî kuruluşların faaliyetleri kastedilmektedir. Bunu yapmak için, dinî kuruluşlar dinî eğitim kurumları kurma hakkına sahiptir; ancak birtakım gerekliliklere tabidir. Dinî eğitim kurumları, herhangi bir dinî kuruluş tarafından değil, yalnızca dinî merkezler veya merkezî hükümet organları (Türkmenistan hariç tüm ülkeler) tarafından Devlet Başkanına bağlı din işlerinden sorumlu devlet organı tarafından, Bakanlar Kurulunun izni ile oluşturulabilir. Özel eğitim kurumlarından (Kırgızistan, Özbekistan) mezun olan ve/veya dinî merkezlerin (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan) yönetim organlarından veya bir devlet organından izin almış kişiler dinî eğitim verebilir.

Kaynakça

Akramova, D. (2006). Kırgızistan’da orta mekteplerdeki “Adep Sabagı” dersinde din eğitimi ile ilgili amaçların gerçekleşme düzeyi (oş örneği), Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2006.

Orta Asya’da Din Eğitimi Nasıldır? Sebastian Peyrouse ile Söyleşi. (2020, 23 Temmuz) Erişim adresi https://bit. ly/3mCdXYQ, Erişim tarihi 18 Şubat 2023.

Din Kültürü Tarihi, 2017. Erişim adresi: http://religion.gov.kg/wpcontent/uploads/2017/02/ИРК_проект_кирг.pdf Erişim tarihi: 17 Şubat 2023.

Erpay, İ. (2003). Kazakistan’daki yükseköğretim kurumlarında din eğitimi.

Türk Dünyasının Vizyon Arayışı Kongre Bildirileri içinde (s. 39-46). İstanbul: 11. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu, Türk Dünyası Araştırma Vakfı.

Gafurov, U. (2018). History of formation and prospects of development of Islamic education system in the administration of Muslims in Uzbekıstan. Bulletin Russia and the Muslim World 2(300), 103-118.

Kırgız Cumhuriyetinin Devlet Eğitim Standartları. (2022). Erişim adresi https://kao.kg/wpcontent/uploads/2022/09/%D0%A1%D0%A2%D0%90%D0%9D%D0%94%D0%90%D 0%A0%D0%A2-%D0%94_%D3%A8_%D0%A2.pdf Erişim tarihi: 22 Şubat 2023.

Kaptagaev, E. (2001). O Konseptualnıh Osnovah GosudarstvennoReligioznıh Otnoşeniy. Erkin-Too Gazetesi. Iyman dersi, yaygın eğitim okullarının I-XI. sınıfları için bir müfredat (Iyman sabagı jalpı bilim berüüçü mektepterdin I-XI klasstarı üçün okuu programması), (2003, 9 Eylül).

Kut Bilim Gazetesi. Genel eğitim okullarında adap dersi öğretimi, temel müfredat (Jalpı bilim berüüçü mektepterinde adep sabagın okutuu, bazistik okuu planı), (2004, 8 Ağustos).

Kut Bilim Gazetesi. Özbekistan Cumhuriyeti «Vicdan Ve Dini Örgütler Özgürlüğü» Yasasında Değişiklikler Ve İlaveler Yapılması Hakkında (О Внесении Изменений И Дополнений В Закон Республики Узбекистан О Свободе Совести И Религиозных Организациях) (2021, 7 Haziran). Erişim adresi https://lex. uz/acts/65089 Erişim tarihi 21Şubat 2023.

Özbekistan Medreseleri (Мадрасалардаги Қабул Кунлари), (2020). Erişim adresi http://madrasa.uz/uzbdaishlabturgan-madrasalar/494-madrasalardagi-qabulkunlari.html, Erişim tarihi 17 Şubat 2023.

Mikhaylov, D. A. ve Ternov, N. M. (2020). Svetskaya Relıgıya: Islam V Kazakhstanskom natsıonal’nom stroıtel’stve” (Laik Din: Kazakistan Ulusal Yapısında İslam), Politicheskaya Naukao (4).

Mushtaq, S. (2015). Education and change in religious practices in Uzbekistan. Research Journal of Educational Sciences (3). Kafkasyalı, M. S. (Ed.). (2012). Osta Asya’da İslam: Temsilden fobiye. Ankara-Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.