Rus tanklarının 24 Şubat 2022'de Ukrayna'ya girmesinden bu yana geçen sürede Rusya-Ukrayna Savaşı çeşitli Müslüman sivil toplum kuruluşları, araştırma merkezleri ve benzer kurumlar tarafından ele alınmıştır. Özellikle Mısır ve Fas gibi Kuzey Afrika ülkeleri ve Ortadoğu’daki ülkeler savaşın ekonomik, askeri ve insani boyutlarını tetkik eden çalışmalar yapmıştır. Bu yazıda Müslüman Dünyadan Fikri Birikimler Bülteni’nde faaliyet takipleri yapılan merkezlerin Ukrayna- Rusya Savaşının askeri, insan hakları ve göç alanındaki etkileri incelenecektir. Ardından savaşın bölge devletleri üzerindeki yansımaları değerlendirilecektir.

 Savaşın Askeri Boyutu

Rusya -Ukrayna Savaşı’nın, ilk başlarda konvansiyonel bir savaşmış gibi başlasa da, ilerleyen süreçte silahlı grup savaşı, gerilla savaşı, vekalet savaşı gibi türlerin bir kombinasyonu olacağı anlaşılmıştır. Savaşın askerî açıdan dikkat çekici özelliklerinden bir tanesi, Ukrayna yetkililerinin daha savaşın ilk günlerinde Ruslara karşı savaşmak için gönüllüleri kabul ettiklerini açıklamasıdır. (President of Ukraine, 2022) Ardından Moskova da Ukrayna’daki güçlerinin yanında savaşmak için Rus vatandaşı olmayan savaşçıların kabul edildiğini ve örgütlendiğini duyurmuştur. (Allam, 2022) Bu durum yakın zamanda zaten Suriye’de ya da Irak’ta tanık olduğumuz yabancı savaşçılar olgusunu tekrar gündeme getirmektedir. 

 Ukrayna’daki yabancı askerlerin büyük bir kısmını çifte vatandaşlığa sahip yurt dışında yaşayan Ukraynalılar oluşmaktadır. Ukrayna asıllı olup başka ülkelerde hayat süren bu gönüllüler Zelenski’nin çağrısı sonrasında işlerini bırakarak “daha önce dedelerinin savaştığı topraklara savaşmaya” gelmişlerdir. Ukrayna Savunma Bakanı Oleksii Reznikoz, bu şekilde gelen gönüllü savaşçıların sayısının 66.000’den fazla olduğunu açıklamıştır. (Harding, 2022)

Ukrayna’ya giden yabancı savaşçılar arasında Ukrayna ile herhangi bir bağlantısı olmayan insanların sayısı da oldukça yüksek görünmektedir. Zelenski yaptığı bir açıklamada bu sayının 16.000’den yüksek olduğunu ifade etmiştir. Gönüllülerin çoğu NATO ülkelerinden gelmektedir ancak Japonya, Jamaika ve Kolombiya gibi daha farklı 25 ülkeden gelenler mevcuttur. Gelenlerin çoğunun asker emeklisi olduğu hatta İngiltere’den taburlarından kaçıp gelen askerlerinde içinde olduğu yönünde haberler vardır. (Marshall, 2022) Gönüllü olarak Ukrayna’ya giden savaşçılar arasında daha önce Sovyetler Birliği’ne bağlı olan ülkelerden giden savaşçı sayısı da oldukça fazladır. Bu ülkelerden gidenler de Rusya’ya karşı iç hesaplaşmalarını gütmek için gitmektelerdir. Çeçenistan gibi mevcut Rus cumhuriyetlerinden giden askerlerde mevcuttur. 

 Rusya ise Orta Doğu’dan 16.000 yabancı savaşçının konuşlandırılmasını onaylamıştır. Ancak ABD’li yetkililer henüz böyle bir olay gerçekleştiğine dair kanıt görmedikleri konusunda açıklama yapmışlardır. Suriye merkezli haber kuruluşları ise Rus destekli en az bir milis gücünün komutanlarının asker göndermeyi kabul ettiğini ifade etmiştir. (Seldin, 2022) Bazı kaynaklar ise şehirde savaşmak konusunda tecrübeli olan bu askerlerin Moskova tarafından kullanılmasının resmi asker kayıplarını azaltacağı için mantıklı olduğunu ifade etmektedir. (Lubold, Youssef ve Cullison, 2022) Çeçen Devlet Başkanı Ramzan Kadirov'a gelince, 25 Şubat'ta yaklaşık 10.000 savaşçının yer aldığı bir askerî geçit töreninde Başkan Putin'e tam destek verdiğini ve Ukrayna'daki Rus güçlerinin yanında savaşa katılacağını duyurmuştur. (Mchedlishvili, 2022) Kadirov’un açıklamasının aksine 2014’den bu yana Donbas’ta Savaşan iki Çeçen Taburu da bulunmaktadır. Çeçen askerler ateş hattının iki tarafında savaşmaktadırlar. 

Yabancı savaşçı akınının avantajları olduğu kadar dezavantajları da bulunmaktadır. İlk olarak farklı çatışma bölgelerinden gelen savaşçılar geldikleri bölgelerdeki çatışmanın karmaşıklıklarıyla yüklüdür ve bu mevcut çatışma ortamının daha da karmaşıklaşmasına sebep olur. Ayrıca her ne kadar deneyimli savaşçılar gönüllü olarak gelse de savaş durumu hakkında çok az farkındalığa sahip siviller de savaşmak için seyahat etmektedir. Ayrıca gönüllü savaşçıları ulaştırmak ve istihdam etmek için kurulan lojistik hatlarının kötü niyetli aktörler tarafından aşırılıkçı şiddet yanlısı kişileri savaş alanına göndermek için kullanılması olasıdır. Ayrıca yabancı aktörlerin çokluğu, çatışmanın süresini ve şiddetini arttıran bir etmendir. Çatışma yerel bir çatışma iken ulus ötesi etkenler dayatılarak boyutu değiştirilebilir. Ayrıca Terör Uzmanı Daniel Byman, çatışma bölgesindeki idealist yabancıların çok daha kolay bir şekilde radikalleşerek terörize olduklarını ifade etmiştir. (Fink ve Clarke, 2022) Ayrıca bu grupların daha sonra ülkelerine gidip gidemeyecekleri belirsiz bir konudur ya da dönseler bile uyum sağlama konusunda büyük zorluklar çekecekleri aşikardır. 

 İnsan Hakları ve Göç 

Bazı kurumlar ise savaşın insan hakları ihlali ve göç konularını ele almışlardır. Kahire İnsan Hakları Araştırmaları Enstitüsü (CIHRS), Rusya'nın uluslararası hukuku ihlal ederek Ukrayna'yı askeri olarak işgal etmesini kınayan bir yazı yayınlamıştır. CIHRS, Rusya’nın Esed diktatörlüğünün sivil nüfusuna karşı acımasız askeri güç kullanarak iktidarda kalmasını sağlamada doğrudan bir role sahip olduğunu ifade etmiştir. Suudi Arabistan ve BAE gibi Ortadoğu’daki otoriter güçlerin de Rusya’nın yaptığı gibi herhangi bir demokratik ilerlemeye müsamaha göstermediklerini eklemiştir. CIHRS ve bölgedeki diğer insan hakları örgütleri, insanların adalet ve haysiyet için meşru isteklerini desteklemede başarısız olursa, küresel otoriterliğin güçleneceği ve sonunda Batı Avrupa ve Kuzey Amerika'daki yerleşik demokrasileri bile tehlikeye atacağı konusunda uyarıda bulunmuştur. ABD'nin Irak'ı işgali veya İsrail'in Golan Tepeleri ve Doğu-Kudüs'ü ilhakı ve Batı Şeria'yı ilhak etmesi gibi ihlaller karşısında uluslararası hukuku korumadaki başarısızlıklar mevcut durumun sebeplerinden biridir. Yemen, Mısır ve Filistin'de devam eden ihlaller ve Rusya'nın büyük sorumluluk taşıdığı Suriye'deki ağır ihlaller karşısında uluslararası toplumun pasifliğini, artık egemen devletleri tehlikeye atacak duruma gelmiştir. (The Cairo Institute for Human Rights Studies, 2022)

Rusya saldırılarının Ukrayna’da insani yöndeki ağır tahribatı devam etmektedir. BM insan Hakları Konseyi, Rusya’nın nüfuslu bölgeleri bombalamasının yaşam, eğitim ve sağlık gibi birçok insan hakkının kullanılmasına yönelik belgelenmiş zararından büyük endişe duyduğunu belirten bir karar yayınlamıştır. (The Cairo Institute for Human Rights Studies, 2022) Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNCHR) ise insan haklarının ağır ve sistematik ihlalleri sonucunda bölgede 1,2 milyondan fazla insanın komşu ülkelere sığınmak zorunda kaldığını, 1 milyon insanın ise ülke içinde yer değiştirmek zorunda kaldığını raporlamıştır. Ayrıca, önümüzdeki haftalarda bu sayının 4 milyonun üstüne çıkabileceği uyarısında bulunmuştur. (The Un Refugee Agency, 2022)

Avrupa’nın kapıdaki bu mülteci krizine tepkisi ise Suriye kaynaklı mülteci krizine olan tepkisinden oldukça farklıdır. 2015 yılında yaşanan göçmen krizinin Avrupa Birliğinde dağılmaya varacak sert tepkiler ve sonuçsuz krizleri getirmesinden sonra Ukrayna göç krizinin, Avrupa ülkelerinde sınırlı bir endişe ile ortaya çıktığı görülmektedir. Avrupa Birliği ilk defa 2001 Geçici Koruma Yönergesinin hükümlerini uygulamaya geçirerek bir kriz sırasında mültecilerin sınırsız olarak kabul edilmesini, mülteci statüsünün anında ve otomatik olarak kabul edilmesini iltica başvurusu gerektirmeden sağlamıştır. AB üyesi olmayan mültecilere kapıların açılmasına kesinlikle karşı çıkan Polonya ise ilginç bir şekilde Ukraynalı sığınmacıları kabul etmeye her zaman açık olduğunu belirtmiştir (Martin, 2022).

Bu ironik durumun sebepleri savaşın uzunluğu ve seyri sonucu değişecekse de şimdilik şöyle açıklanabilir: İlk olarak, Ukrayna'daki savaş ve Ukraynalı mültecilerle dayanışma Avrupalılar için Rusya’ya karşı duruşun bir parçası olarak görülmektedir. Suriye, Afganistan, Libya veya Etiyopya'daki savaşlar, Avrupa kamuoyunu Avrupa topraklarındaki bir savaşla aynı şekilde harekete geçirmemektedir. Ayrıca Avrupa ülkelerinde 90’lı yıllardan itibaren gelmeye başlayan ve büyük bir diasporayı oluşturan göçmen işçilerin mevcudiyeti bu konuda etkilidir. Ukraynalı diaspora akrabalarını karşılamak için hızla harekete geçmiştir. Üçüncü olarak kültürel ve etnik benzerlik önemli bir etkendir. Son olarak Ukraynalı mülteciyi engellemek Suriyeli veya Afgan mültecileri engellemekten daha zordur çünkü Ukrayna’nın Avrupa ülkeleri ile yaklaşık 1.400 km’lik doğrudan sınırı vardır. (Fink ve Clarke, 2022)

 Avrupa eşi benzeri görülmemiş büyüklükte bir göç kriziyle karşı karşıya kalırken, bu yeni mültecileri en iyi insani koşullarda barındırmak ve nihayetinde onları Avrupa toplumlarına ve işgücü piyasalarına dahil etmek için sakin bir şekilde hazırlanıyor gibi görünmektedir. Bu durum 2015’de yaşanılan krizin aslında Avrupalı olmayan göçmenlerin kabulü ve reddi krizi olduğunu göstermektedir. Ayrıca Ukrayna’da bulunan on binlerce Afrikalı öğrenci gibi üçüncü dünya ülke vatandaşları aynı şekilde karşılanmamaktadır. Bu insanlara ya kendi ülke sınırlarına gidinceye kadar geçici vize verilmekte ya da trenlere bile bindirilmeyerek geçişleri engellenmektedir. Afrika Birliği (AU) bu konu hakkında “şok edici ve ırkçı” açıklamasını yapmıştır (African Union, 2022).

Savaşın Bölgesel Etkileri

Rusya-Ukrayna Krizi’nin bölgesel etkileri Müslüman ülkelerdeki kurumlar tarafından etraflıca ele alınmış ancak belli birkaç bölge üzerine çalışmalar yoğunlaşmıştır. Bu bölümde çalışmaların yoğunlaştığı bölgeler üzerinden ilerlenecektir. 

İran

Ukrayna Rusya Krizinin Rusya-İran ilişkilerini nasıl etkilediği Müslüman Dünya’daki sivil toplum kuruluşlarının birçoğunun yayınladığı analizlerin konusunu oluşturmaktadır. Şu ana kadar geçen sürece bakıldığında krizin ilk aşamasında Rusya’nın nükleer anlaşmadaki rolünü kullanarak Batılı ülkeler üzerinde kurmaya çalıştığı baskı sonucunda İran ile ilişkilerinde olumsuz etkiler görülmüştür (Viyana müzakereleri). Ancak Tahran’ın Moskova ile ilişkilerini güçlü tutmak yönündeki isteği iki ülke arasındaki geçici gerginliğin kontrol altına alınmasını sağlamıştır. İran ve Rusya, birçok konuyla ilgili kayda değer yakınlaşma ışığında aralarında güçlü ilişkiler kurmaya istekli olmuşlardır. İki ülke arasındaki yakınlaşmanın en önemli eksenleri Kafkasya bölgesinin istikrarını korumak ve Suriye rejimini desteklemenin yanı sıra bölge dışından gelen güçlerin Orta Asya ve Hazar Denizi ülkelerinde hakim olmasına izin vermemektir. İran üzerine uygulanan yaptırımlar, İran’ı Rusya ve Çin ile ilişkilerin güçlendirilmesine yönlendirmiştir. (Al- Sami, 2021)

Rusya ve İran arasındaki iş birliği, yıllar önce kendilerine uygulanan sert ABD yaptırımlarıyla karşı karşıya kalmaları ve bu nedenle ekonomik, askeri ve güvenlik ilişkilerini sürekli olarak güçlendirmeleri nedeniyle son yıllarda dikkate değer bir büyüme kaydetmiştir. Ekonomik tarafta; iki ülke enerji, altyapı (demiryolları) ve havacılık gibi alanlarda iş birliği yapmaktadır. Ayrıca İran ve Rusya, Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesindeki çatışmada Ermenistan'a karşı askeri zaferinin ardından Türkiye'nin Kafkasya bölgesine müdahalesiyle ilgili artan endişeyi de paylaşmaktadır (Saber, 2022).

Rusya- Ukrayna krizi konusunda da İran “40 yıldır ABD’ye karşı birlikte mücadele ettiği” Moskova’nın yanında yer almaktadır. İran Dini Lideri Ali Hamaney bir konuşmasında "Rus işgaliyle karşı karşıya olan Ukrayna'nın Amerika Birleşik Devletleri politikalarının kurbanı olduğunu" ifade etmiştir. Krizin ekonomik boyutu ise İran için bir fırsat olabilir. Petrol ve gaz fiyatlarının yıllardır ulaşamadığı bir seviyeye çıkması sebebiyle küresel enerji piyasasına hemen girebilmek İran için önemli finansal getiriler sağlayabilecektir (Saber, 2022).

Suriye

Ukrayna- Rusya savaşının bölgesel yansımaları incelenirken ilk akla gelen bölgelerden birisi de Rusya’nın kilit bir aktör olduğu Suriye’dir. Esed rejimi savaşın ilk zamanlarında Rusya tarafında olacağını açıkça belirtmiştir. Rusya'nın Ukrayna'yı işgali, Moskova'nın Suriye krizine olan ilgisinde, özellikle askeri düzeyde “göreceli bir düşüşe” yol açmıştır. Rus kuvvetlerinin Suriye'nin birçok bölgesindeki faaliyetlerinde gözle görülür bir düşüş görülmektedir. Ukrayna'daki Rus-Amerikan etkileşimi ve bunun Suriye dosyasındaki yansımaları, Rusya'nın Ukrayna'yı işgaliyle Türkiye'nin değişken etkileşimi bağlantılıdır.

Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sonucunda Suriye'nin etkileneceği en ciddi faktörlerden biri de olumsuz ekonomik etkilerdir. Şam'ın Ukrayna ile Rusya'dan gıda maddeleri, petrol ve gaz ithalatına bağımlı olması, doğalgaz ve petrolü etkilemeye başlayan Rusya'ya yönelik yaptırımların yanı sıra ABD'nin kendisine uyguladığı yaptırımların ağırlığını artıracaktır. Ayrıca bu gelişmelerin Suriye lirasının değerini etkilemesi ve satın alma gücündeki düşüşün Suriyelilerin hayatları üzerindeki günlük yükleri artırması beklenmektedir (Ahmed, 2022).

Afrika

Yeni Güney Politika Merkezi Rusya- Ukrayna Krizinin Afrika üzerindeki etkilerini ele alan bir analiz yayınlamıştır. Bu savaşın enerji, gıda güvenliği ve demokratik yönetişim açısından Afrika kıtasına geniş kapsamlı etkileri olacaktır. Rusya’nın Afrika üzerindeki etkisi son yirmi yıldır istikrarlı bir şekilde genişlemektedir. Moskova, kısmen silah satışları yoluyla Afrika başkentlerinde avantajlar elde etmiştir. Bu arada, Ukrayna dünyanın en büyük 10 silah ihracatçısından biridir ve Ukrayna silahlarının önemli bir yüzdesi Afrika'ya gitmektedir. SPIRI, 2005 ve 2009 yılları arasında Ukrayna'nın silah ihracatının %20'sinin Afrika ülkelerine gittiğine dair bir rapor yayınlamıştır (Holtom, 2011).

Ukrayna'nın Sahra altı Afrika'ya küçük ve hafif silah ihracatı (SALW), 2005–2009

Kaynak: SIPRI, Sahra Altı Afrika'ya Ukrayna Silah Tedariği, 2011

Ayrıca başka bir raporda, Afrika devletlerinin 2014 yılından beri Rusya’ya karşı herhangi bir yaptırım uygulamadıkları ortaya koyulmuştur. BM’nin Ukrayna kararlarına ise kıta ülkelerinin birçoğu tarafsız duruş sergilemiştir (Barabanov, 2022). Bazı Afrika ülkeleri Avrupa'nın kalbindeki çatışmanın ve ardından gelen jeopolitik yeniden düzenlemelerin kıta için ekonomik fırsatlar sağlayabileceğini, özellikle de Avrupa'da ekonomik fırsatlar sağlayabileceğini hesaplamaktadır. Avrupa devletleri Rus doğalgazından ve petrolünden uzaklaşmaktadır. Hint Okyanusu'nda yeni keşfedilen petrolden yararlanmak için 30 milyar dolarlık yatırım yapmak isteyen Tanzanya Devlet Başkanı Samia Suluhu Hassan da “İster Afrika, ister Avrupa, ister Amerika; pazar arıyoruz.” ifadelerini kullanmıştır (Norbrook, 2022).

Ukrayna'nın işgali, gıda güvenliğini etkileyebilir ve petrol fiyatlarında ani bir artışı tetikleyerek Afrikalı hanelere ekonomik baskı uygulayabilir. Karadeniz bölgesi, geniş verimli tarım arazilerine ev sahipliği yapmaktadır. “Dünyanın ekmek sepeti”ndeki savaş, buğday ve gübre kaynaklarını tehdit edebilir. Sovyetler Birliği çöktüğünde, Rusya ve Ukrayna net tahıl ithalatçısıydı; günümüzde, iki ülke dünya buğday ihracatının %29'unu gerçekleştirmektedir. Buğday fiyatlarındaki son artış, özellikle 2020'de buğdaylarının yüzde ellisini veya daha fazlasını Rusya veya Ukrayna'dan alan Bangladeş, Pakistan ve Sudan gibi ülkelerde, Afrika ve Asya'da gıda güvenliğini tehlikeye atabilir (Yee ve Alami, 2022).

Ukrayna'nın 2010 yılında buğday ihracatını kısıtlaması, MENA bölgesinde gıda fiyatlarında artışa yol açmış ve aynı zamanda protestolara da yol açan bu durum Arap Baharı ile sonuçlanmıştır. Rusya ve Beyaz Rusya da önemli gübre ihracatçılarıdır ve fiyatlardaki son artış küresel mahsul üretimini tehdit etmektedir. Michael Puma ve Megan Konar'ın kısa süre önce yazdığı gibi, Rusya'ya uygulanan yaptırım rejimi, düşük gelirli ülkelerde gıda kıtlığını artırmamak için dikkatli bir şekilde ayarlanmalıdır (Puma ve Konar, 2022).

Artan ekonomik sıkıntı ve sosyal hoşnutsuzluk, özellikle son zamanlarda yaşanan askeri darbelerin ışığında, Afrika'daki demokratik yönetim için iyiye alamet değil. Son 18 ayda Burkina Faso, Çad, Gine, Mali ve Sudan'da askeri liderler yönetimi ele geçirdi. Demokratik durgunluk, Rus-Ukrayna savaşının ekonomik yansımaları ve Rusya'nın agresif anti-liberal diplomasisiyle daha da kötüleşebilir (Aidi, 2022).

Ukrayna'daki kriz küresel ekonomi için kritik bir anda gelmiştir. Başta tedarik hatlarındaki kesintiler ve yaptırımlar enerji, tahıl, gübre ve mineraller de dahil olmak üzere birçok emtianın en büyük ihracatçısı olan Rus ticaretine etki ederek enflasyondaki artışı şiddetlendirebilir. Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgeleri, bilhassa buğday olmak üzere önemli gıda maddesi ithalatçısı olmaları ve özellikle Rusya ve Ukrayna ihracatına bağlı olmaları nedeniyle, artan emtia fiyatlarına karşı savunmasızlardır. Buna ek olarak, birçok MENA ülkesi döviz sıkıntısı yaşamaktadır ve yakında para birimlerini devalüe etmek zorunda kalabilirler; bu da iç enflasyonu artırabilirken Tunus ve Lübnan gibi bazı MENA ülkeleri borç krizi riskleriyle karşı karşıya kalabilir (Al-Ahram Center for Political and Strategic Studies, 2022). Bu baskılar gıda güvenliğini tehlikeye atabilir ve bölgedeki yoksulluğu ve toplumsal huzursuzluğu artırabilir. Ancak diğer taraftan bölgedeki gaz ve petrol ihraç eden ülkeler, enerji fiyatlarındaki artıştan ve bölgedeki enerji kaynaklarına olan talebin artmasından faydalanacaktır.

Kaynakça

Suleiman, H. (2022, March 16). العقوبات الاقتصادية على روسيا ومخاطر التصعيد المتبادل. https://acpss.ahram.org.eg/News/17434.aspx

 Russian Government. (2022, March 7). The government approved the list of countries and territories unfriendly to Russia (Order dated March 5, 2022 No. 430-r). Russia Government. http://government.ru/docs/44745/

(t.y). G7 rejects Russia's demand for gas payment in rubles. https://www.dw.com/en/g7-rejects-russias-demand-for-gas-payment-in-rubles/a-61282564

 Fulwood, M., Hanore, A., Sharples, J., Hall, M. (2022, March). The EU plan to reduce Russian gas imports by two-thirds by the end of 2022: Practical realities and implications. The Oxford Institute For Energy Studies. https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2022/03/Insight-110-The-EU-plan-to-reduce-Russian-gas-imports-by-two-thirds-by-the-end-of-2022.pdf

 International Energy Agency. (2022, March 3). A 10-Point Plan to Reduce the European Union’s Reliance on Russian Natural Gas.https://iea.blob.core.windows.net/assets/1af70a5f-9059-47b4-a2dd-1b479918f3cb/A10-PointPlantoReducetheEuropeanUnionsRelianceonRussianNaturalGas.pdf

 Canuto, O. (2022, March). War in Ukraine and Risks of Stagflation. Policy Center For the New South. https://www.policycenter.ma/sites/default/files/2022-03/PB_18-22_Canuto_0.pdf

 President Of Ukraine. (2022, February 27). Appeal to foreign citizens to help Ukraine in fighting against Russia’s aggression. https://www.president.gov.ua/en/news/zvernennya-do-gromadyan-inozemnih-derzhav-yaki-pragnut-dopom-73213

 Allam, R. S. (2022, March 15). المقاتلون الأجانب: هل علينا الاستعداد لظاهرة "العائدين من أوكرانيا"؟. https://acpss.ahram.org.eg/News/17432.aspx#

 Harding, L. (2022, March 11). This article is more than 1 month old ‘My plan is there is no plan’: the foreign fighters flocking to Ukraine. https://www.theguardian.com/world/2022/mar/11/ukraine-russia-war-foreign-fighters-volunteers

 Marshall, A. (2022, March 8). For foreign fighters, Ukraine offers purpose, camaraderie and a cause. https://www.reuters.com/world/europe/foreign-fighters-ukraine-offers-purpose-camaraderie-cause-2022-03-07/

 Seldin, J. (2022, March 11). US Sees No Evidence of Syrian, African Mercenaries in Ukraine. https://www.voanews.com/a/us-sees-no-evidence-of-syrian-african-mercenaries-in-ukraine/6481309.html

 Lubold, G., Youssef, N.A., Cullison, A. (2022, March 6). Russia Recruiting Syrians for Urban Combat in Ukraine, U.S. Officials Say. https://www.wsj.com/articles/russia-recruiting-syrians-for-urban-combat-in-ukraine-u-s-officials-say-11646606234

 Mchedlishvili, L. (2022, March 8). ‘We have only one enemy — this is Russia’: the Chechens taking up arms for Ukraine. https://oc-media.org/features/we-have-only-one-enemy-this-is-russia-the-chechens-taking-up-arms-for-ukraine/

 Fink, N. C., Clarke, C. P. (2022, March 10). Foreign Fighters Are Heading to Ukraine. That’s A Moment for Worry. https://www.politico.com/news/magazine/2022/03/10/foreign-fighters-are-heading-to-ukraine-thats-a-moment-for-worry-00016084

 The Cairo Institute for Human Rights Studies (CIHRS). (2022, February 24). The Cairo Institute for Human Rights Studies Condemns Russia’s Invasion of Ukraine. https://cihrs.org/the-cairo-institute-for-human-rights-studies-condemns-russias-invasion-of-ukraine/?lang=en

 The Cairo Institute for Human Rights Studies (CIHRS). (2022, March 8). Russian Federation: UN General Assembly should suspend Russia’s rights of membership of the UN Human Rights Council. https://cihrs.org/russian-federation-un-general-assembly-should-suspend-russias-rights-of-membership-of-the-un-human-rights-council/?lang=en

 The Un Refugee Agency (UNHCR). (2022, March 3). News Comment: 1 million refugees have fled Ukraine in a week. https://www.unhcr.org/news/press/2022/3/62206a824/news-comment-1-million-refugees-fled-ukraine-week.html

 Martin, I. (2022, March 11). The War in Ukraine: A Migration Crisis Like No Other. https://www.policycenter.ma/publications/war-ukraine-migration-crisis-no-other

 African Union. (2022, February 28). Statement of the African Union on the reported ill treatment of Africans trying to leave Ukraine. https://au.int/en/pressreleases/20220228/statement-ill-treatment-africans-trying-leave-ukraine

 Al-Sami, A. (2021, August 20). روسيا والصين «أولوية» رئيسي في السياسة الخارجية الإيرانية. https://bit.ly/3ucWQNB 

Saber, S. (2022, March 28). هل تؤثر الأزمة الأوكرانية على العلاقات الروسية- الإيرانية؟. https://acpss.ahram.org.eg/News/17452.aspx

 Ahmed, S. M. (2022, March 9). الأزمة السورية والحرب فى أوكرانيا .. الانعكاسات والمآلات. https://acpss.ahram.org.eg/News/17426.aspx

 Holtom, P. (2011, February). Ukrainian Arms Supplies to Sub-Saharan Africa. https://www.sipri.org/publications/2011/sipri-background-papers/ukrainian-arms-supplies-sub-saharan-africa

Barabanov, I. (2022, February 27). Ukraine conflict: How Russia forged closer ties with Africa. https://www.bbc.com/news/world-africa-60506765

 Norbrook, N. (2022, February 22). Tanzania: President Samia says Russia/Ukraine tension an opportunity for gas sales. https://www.theafricareport.com/178985/tanzania-president-samia-says-russia-ukraine-tension-an-opportunity-for-gas-sales/

Yee, V., Alami, A. (2022, February 25). In North Africa, Ukraine War Strains Economies Weakened by Pandemic. https://www.nytimes.com/2022/02/25/world/middleeast/in-north-africa-ukraine-war-strains-economies-weakened-by-pandemic.html

Puma, M. J., Konar, M. (2022, March 1). What the war in Ukraine means for the food supply. https://www.nytimes.com/2022/03/01/opinion/what-the-war-in-ukraine-means-for-the-worlds-food-supply.html

Aidi, H. (2022, March 22). The Russia-Ukraine War: Implications for Africa. https://www.policycenter.ma/publications/russia-ukraine-war-implications-africa

Al-Ahram Center for Political and Strategic Studies. (2022, March 21). ندوة افتراضية حول التداعيات الإنسانية للأزمة في أوكرانيا على الشرق الأوسط وشمال إفريقيا. https://acpss.ahram.org.eg/News/17437.aspx#