Geçmişi yüzyıllar öncesine dayanan sürdürülebilirlik kavramının ekonomik ve sosyal yapıdaki değişimle birlikte tanımı ve kapsamı da değişmiştir. Günümüzde ekonomik, çevresel ve sosyal boyutlarıyla ele alınan sürdürülebilirlik neredeyse hayatın her alanına dokunan; bölgesel ve küresel iş birliği gerektiren bir konudur. Birleşmiş Milletler (BM) tarafından 2016 yılında kabul edilen Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA) ile sürdürülebilirlik kavramı, Avrupa Birliğince (AB) kabul edilen Avrupa Yeşil Mutabakatı (AYM) ile yeşil dönüşüm kavramı dünya gündeminde yerini almıştır. Çevresel, Sosyal ve Yönetişim (ÇSY) boyutları üzerinde duran sürdürülebilir kalkınmanın çevre boyutu karbon emisyonu, enerji verimliliği, iklim değişikliği gibi konuları içerirken, sosyal boyutu insan kaynakları yönetimi, sağlık ve güvenlik gibi konuları; yönetişim boyutu ise iş ahlakı, yolsuzluk, kültür ve değerler gibi konuları içermektedir. AYM’nin bir parçası olan AB iklim yasası ile net sera gazı emisyonlarını 2030 yılına kadar 1990 seviyelerine kıyasla en az %55 oranında azaltılması hedeflenmektedir. Bu amaçla, sadece AB üyesi ülkelerine değil, AB’nin ticaret ortağı olan ülkelere de “Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması” gibi bazı önlemler getirilmiştir. Görüldüğü üzere, sürdürülebilir kalkınma ve yeşil dönüşüm için uygulanacak politika ve önlemler büyük miktarda finansman ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır.
Küresel finans sektörü de sürdürülebilirlik ve yeşil dönüşüm hedefleri ile uyumlu hareket etmeye başlamış olup birçok uluslararası finans kuruluşu yeşil finansmana ilişkin politikalarını açıklamıştır. Bu süreçte ortaya çıkan sürdürülebilir finans kavramı, yatırımcıların yatırım kararlarını alırken çevresel, sosyal ve yönetişim faktörlerini dikkate alarak yatırımın ekonomik performansıyla birlikte çevresel ve sosyal etkisini de göz önüne alması sürecidir. Yeşil finans ise çevre kirliliğinin ve karbon salımının azaltılması gibi çevresel faktörlere odaklanmaktadır. ÇSY konularına duyarlı olan yatırımcılar için ortak referans noktası olmak üzere farklı kurumlarca çeşitli ilkeler ve standartlar belirlenmektedir. Sürdürülebilirlik, yeşil, sosyal, iklim, dönüşüm gibi farklı tematik finansman araçlarına yönelik temel piyasa rehberleri Uluslararası Sermaye Piyasaları Birliği (The International Capital Market Association-ICMA), Avrupa Birliği ve İklim Tahvilleri Girişimi tarafından yayımlanmıştır. Bunlarla birlikte, ÇSY faktörlerinin yatırım karar alma sürecine dahil edilmesini teşvik etmek için BM Sorumlu Yatırım İlkeleri (Principle Response Investment-PRI) kurulmuştur. Bu rehberlerde yer alan genel kriterler arasında tahvil ihraç gelirlerinin çevresel olarak sürdürülebilir faaliyetler için kullanılması, finansmanı sağlanan projenin faaliyet alanı ile uygunluğunu belirleme süreci, ihraç gelirlerinin izlenebilen ve doğrulanabilen şeffaf bir şekilde yönetimi ve gelirlerin nereye harcandığına dair düzenli raporlama gibi unsurlar yer almaktadır.
Yeşil Dönüşümde İslami Finans Kurumları da Yerini Alıyor
İslami finans kurumları da sürdürülebilirlik alanına katkı vermekte ve yeşil dönüşüm sürecinde aktif olarak rol almaktadır. İslami finans ile ÇSY ilkeleri arasındaki doğal uyum, son yıllarda hükümetler, çok taraflı finans kurumları ve sektör aktörlerinin etki projelerini finanse etmek için İslami finansal araçlarını kullanmaya başlamasıyla daha belirgin hale gelmiştir. Malezya, sürdürülebilir ve iklime dayanıklı ekonomik büyümeyi finanse etmek için 2017’de ilk yeşil sukuk ihracını gerçekleştirmiştir. İslami finans ilkeleri ile ÇSY ilkeleri arasında doğal bir bağlantı olduğu savunulmasına rağmen ilk yeşil sukuk ihracının yeşil tahvillerin piyasaya çıkmasından yaklaşık 10 yıl sonra gerçekleşmiş olmasının sebepleri arasında İslami finans sektöründe bu doğrultuda talebinin yetersiz olmasıdır (REDmoney Group, 2022a).
İslami Kalkınma Bankası (İKB), yeşil dönüşüm sürecini desteklerken İslami finansın güçlü bir araç olarak kullanılması yönünde çabalamakta ve araştırmalar yapmaktadır. Bu çerçevede temel hareket noktaları arasında İslami sermaye piyasalarında yeşil finansmanı büyütmek, yeşil sukuk araçları geliştirmek, yeşil bankacılığı teşvik etmek ve yeşil mikro finansı desteklemek yer almaktadır (Refas vd., 2022). İKB, yeşil sukuk ihraç eden ilk çok taraflı banka olup bu ihraç aynı zamanda Euro cinsinden yapılan ilk yeşil sukuk ihracıdır (WorldBank, 2020). Sürdürülebilirlik sukuku, yeşil sukuk ve ilgili diğer sukuk türleri yukarıda bahsedilen uluslararası ilkelere ve standartlara uyumlu olmanın yanı sıra İslami finans ilkeleriyle de uyumlu olmak zorundadır. Bu nedenle, yeşil ve sürdürülebilirlik alanında yatırım yapmak isteyenler açısından da alım satımı konu alan bu araçlar, İslami finansal araçları talep eden yatırımcılarla birlikte daha geniş bir kesime hitap etmektedir.
Müslüman Ülkelerde Yeşil İslami Finans
2021 yılında yeşil sukuk ve sürdürülebilirlik sukuku ihracı 6,1 milyar dolar iken 2022 yılının ilk yarısında 4,4 milyar dolara ulaşmıştır. Ancak bu sukuk ihraçları, toplam ÇSY tahvil ihracının yalnızca %1’i ve toplam sukuk ihracının %4’ü büyüklükte olmuştur. Yeşil sukuk, 2019 yılında ÇSY sukuk büyüklüğünün %91’i iken, bu oran, COVID-19 salgınının da etkisiyle, 2021’de %26 olarak gerçekleşmiştir. En büyük yeşil sukuk ihraççısı, 2018’de bu tür sukuk ihraç eden ilk ülke olan ve 2019’da dünyada ilk perakende yeşil sukuku ihraç eden Endonezya hükümeti olmuştur. Yeşil ve sürdürülebilirlik sukuku 2022’nin ilk yarısına kadar KİK merkezli ihraççılar tarafından satılan yeşil ve sürdürülebilirlik tahvillerinin %80’ini oluşturmaktadır (Taitoon vd., 2022). 2018 yılında yeşil ve sürdürülebilir sukuk ihracında Endonezya ve KİK ülkeleri toplam ihraç büyüklüğünün %53’ünü birlikte sağlarken, Suudi Arabistan, küresel olarak ÇSY sukuk ihraçlarında öncülük ederek 2022’nin ilk iki ayında toplam 1,5 milyar dolar tutarında ÇSY sukuk ihraç etmiş, Endonezya ve Malezya ise ÇSY sukuk ihraçlarında ikinci ve üçüncü sırada yer almıştır (Halawi, 2022).
2021 yılında yeşil sukuk ve sürdürülebilirlik sukuku ihracı 6,1 milyar dolar iken 2022 yılının ilk yarısında 4,4 milyar dolara ulaşmıştır.
Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliğine (ASEAN) üye ülkelerce yeşil ve sürdürülebilirlik tahvilleri ve sukuku büyüklüğü 2022 yılının ilk yarısında 27,2 milyar dolar tutarında gerçekleşmiştir. ASEAN bölgesindeki ihraççıların %58’i kuruluşlarında ÇSY çerçeveleri oluşturmuş olup yatırımlarında ÇSY’yi dikkate alan yatırımcı sayısı artmaktadır. Gönüllü Karbon Piyasaları (GKP) da İslami finans piyasalarında yatırımcıların ilgisini çekmeye başlamıştır. Abu Dabi Küresel Piyasası karbon ticaret borsası ve takas odası kurmak için AirCarbon Exchange ile ortaklık kurarken, Malezya Borsası ise Şer’i uyumlu bir GKP üzerinde çalışmaktadır. İslami bankalar yeni İslami ÇSY ürünlerini piyasaya sürmekte olup, Katarlı Masraf Al Rayan Bankası “Sürdürülebilir Finansman Çerçevesi”nin lansmanını gerçekleştirerek Şer’i uyumlu bir yeşil mevduat programı başlatmıştır (REDmoney Group, 2022b).
Ülkemizde de yeşil ve sürdürülebilir finansman ile tahvil ve sukuk ihraçlarına yönelik kamu kurumlarının ve finans kuruluşlarının çalışmaları devam etmektedir. Hazine ve Maliye Bakanlığı uluslararası ÇSY tahvil piyasasında yeşil tahvil ve sukuk ihracına yönelik “Sürdürülebilir Finans Çerçeve Dokümanı” hazırlamış, Sermaye Piyasası Kurulu yeşil ve sürdürülebilir tahvil ve kira sertifikaları için rehber yayımlamış; Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu ise 2022-2025 Sürdürülebilir Bankacılık Stratejik Planı’nı açıklamıştır. Ülkemizde ilk yeşil sukuk ihracı Türkiye Emlak Katılım Bankası tarafından 2021 yılında gerçekleştirilmiş olup, ikinci yeşil sukuk ihracını Türkiye Varlık Fonu yapmıştır (Tekdoğan, 2023). ING Türkiye bankası 2021’de sürdürülebilirlik bağlantılı ilk sendikasyon kredisini sonuçlandırarak, elde edilen gelirin banka tarafından genel ticaret finansmanı amaçları için kullanılacağını açıklamıştır. Diğer taraftan, Borsa İstanbul katılım ve sürdürülebilirlik kriterlerini birlikte sağlayan pay senetlerine yatırım yapmak isteyen yatırımcılara yönelik olarak 2021 yılından itibaren BIST Sürdürülebilirlik Katılım Endeksini oluşturmuş olup BIST Katılım Tüm ve BIST Sürdürülebilirlik Endekslerinin seçim kriterlerini birlikte sağlayan şirketlerin pay senetleri bu endekse seçilmektedir.
Yeşil ve sürdürülebilir finans alanındaki finansal araçlar, diğer konvansiyonel araçlara uygulanan kriterlerle birlikte Şer’i uyum gerekliliklerini de sağlamak zorunda olmaları nedeniyle ilave inceleme süreçleri geçirmekte ve farklı risklere maruz kalmaktadır. İslami finans kuruluşlarının ve araçlarının maruz kaldığı ve ilave maliyetler doğuran bu duruma rağmen İslami finans ilkeleri ile sürdürülebilirlik ve yeşil dönüşümüne yönelik amaçların birbiriyle uyumlu olması sektör için avantaj oluşturmaktadır. İslami finans kurumlarının sürdürülebilirlik ve yeşil dönüşüm sürecinde daha aktif rol alması için bir taraftan ilave maliyet yükünü ortadan kaldıracak, diğer taraftan avantajlı durumundan faydalanacak politikaların geliştirilmesi gerekmektedir.
Şekil 1. En Büyük Yeşil ve Sukuk İhraççıları (Milyar Dolar, 2017-2022)
Kaynak: Green and Sustainability Sukuk Report 2022: Financing a Sustainable Future
Şekil 2. Ülke Bazında Kümülatif Yeşil ve Sürdürülebilirlik Sukuk İhraç Büyüklerinin Toplama Oranları, (%, 2017-2016)
Kaynak: Green and Sustainability Sukuk Report 2022: Financing a Sustainable Future
Kaynakça
Halawi, A. (2022, Mart 9). How is Islamic finance responding to the drive towards sustainable investing? Refinitiv Perspectives. Erişim adresi: https://refini.tv/3YHaQhs
REDmoney Group. (2022a). ISFI Annual Report 2022. Islamic Sustainable Finance & Investment. Erişim adresi: https://bit.ly/3OLRHGo
REDmoney Group. (2022b). Islamic Sustainable Finance & Investment Forum 2022 Review. Islamic Sustainable Finance & Investment. Erişim adresi: https://bit.ly/3OKRtiH
Refas, S., Hughes, K., Javier, E., & Hiller, B. (2022, Aralık 7). Islamic Finance Can Be a Powerful Tool to Boost Climate Action. Islamic Development Bank. Erişim adresi: https://bit.ly/3OIfYgG
Taitoon, J. A., Adil, M., Ansari, R. A., Omar, S., Tait, C., & Hayat, U. (2022). Green and Sustainability Sukuk Report 2022. Refinitiv.
Tekdoğan, Ö. F. (2023). Yeşil Dönüşümde İslami Finans Kuruluşlarının Çalışmaları ve Katkıları. İçinde Türkiye’de Yeşil Ekonomi: Dönüşüm İçin Bir Yol Haritası (ss. 50-63). İlke Vakfı. Erişim adresi: https://bit.ly/3KODTKm
WorldBank. (2020). Pioneering the Green Sukuk: Three Years On. World Bank. http://hdl.handle.net/10986/3456
