Afganistan'ın siyasi tarihinde hızlı değişimler yaşanmış ve basın-yayın faaliyetleri bu süreçlerden etkilenmiştir. Seyyid Cemâleddin Efgani ve Mahmud Terzi'nin öncülüğünde 19. yüzyılın ikinci yarısında başlayan basın faaliyetleri, öncesinde Hindistan'daki Farsça gazeteler aracılığıyla karşılanmaya çalışılmıştır. Ancak bu gazetelerde İngiliz propagandası yapılarak bölgedeki İngiliz varlığı meşrulaştırılmıştır. Afganistan'daki ilk gazetenin yayımlanması, devlet kontrolünde gerçekleşmiş ve İngiliz himayesindeki Afgan yönetimi faaliyetlerini duyurmuştur. Zamanla yeni fikir akımlarının yer aldığı gazeteler çıkmaya başlayınca basın özgürlüğüne yönelik kısıtlamalar ve kapatma girişimleri artmıştır. 

Basın faaliyetleri, 1919'da ulusal bağımsızlığın kazanılmasından sonra dönemin rejimi tarafından kontrol altında sürdürülmüştür. Emanullah Khan döneminde basın serbestleşmeye başlasa da Nadir Khan döneminde sıkı devlet kontrolü ve basın yasakları yeniden başlamıştır. 1950'lerde Afganistan Meclisi tarafından çıkarılan "Basın-Yayın ve Siyasi Partiler Yasası" ile basın faaliyetleri yeniden canlanmıştır. Bu yasa sonrası, dönemin neşriyatının çoğu siyasal örgütlerin propaganda süreçlerinde kullanılan araçlar olmuştur. Zahir Khan döneminde de basın alanında serbestleştirmeler ve kısıtlamalar uygulanmıştır. 1973’te başlayan Davut Khan döneminde basın tamamen devlet kontrolüne alınmıştır. 1978’de komünist rejimle başlayan ve Sovyet işgali süresince devam eden dönemde de basın kısıtlanmıştır (Özkan & Rigiderakhshan, 2020). Bu durum rejim karşıtı grupların çeşitli siyasal ve basın faaliyetlerine başlamalarına sebep olmuştur. Sovyet işgalinin sona ermesiyle nispeten serbest bir dönem yaşanmıştır. 

ABD’nin işgali ve sonrasında Taliban’ın yeniden iktidara gelmesiyle basın alanında yeni düzenlemeler getirilmiştir. Bu yazıda 2021 yılında Taliban’ın iktidara gelmesiyle Afganistan medyasında yaşanan gelişmeler ve Taliban’ın yeni medya stratejisi değerlendirilecektir.

Medyaya Yönelik Kısıtlama ve Yasaklar

Afganistan’da Ağustos 2021’de Taliban'ın yeniden iktidara gelmesi, basın özgürlüğünün büyük ölçüde kısıtlanmasını beraberinde getirmiştir. Taliban döneminde basına uygulanan kısıtlamalar, Afganistan'daki basın çalışanlarının çalışma alanını ciddi oranda daraltmıştır. Gazeteciler, haber kaynaklarına ulaşma ve hükümet yetkilileriyle görüşme konusunda güçlük çekmektedirler. Bu durum, kamuoyunun haber alma hakkının doğrudan kısıtlanmasına neden olmuştur. Hükümet yetkilileri gazetecilerin sorularını yanıtlama hususunda da yeterli açıklama ve bilgi sunmamaktadır (Caferi, 2023). Taliban hükümetinin koyduğu kurallara uymayan basın organları kapatılmakta ve gazetecilere hapis cezası uygulanmaktadır (Khil, 2022).

Afganistan’da Taliban hükümeti iktidara gelmeden önce 114 gazete aktif olarak yayın yapmaktaydı fakat Taliban iktidarından sonra sadece 20 gazete yayın hayatına devam edebilmiştir. Bu süreçte ayrıca 51 televizyon kanalı, 132 radyo, 49 internet haber sitesinin yayınlarına da son verilmiştir. Söz konusu basın organlarının çalışanlarının büyük bir çoğunluğu yurtdışına çıkmak zorunda kalmıştır (Eqtesad, 2021). Afganistan Gazeteciler Merkezi 2023’te yayınladığı İfade Özgürlüğü ve Basın raporunda, Taliban’ın ifade özgürlüğü ve basına yönelik uyguladığı kısıtlamalar ele alınmış ve uygulamaya konan kısıtlama ve yasaklar şu şekilde sıralanmıştır (Khil, 2022): 

• Ulusal radyo ve televizyonda kadınların çalışması yasaklanmıştır. 
• Taliban’a karşı yapılan protestoların yayınlanması yasaklanmıştır. 
• Medyada Afganistan hükümeti yerine “Taliban hükümeti” ifadesinin kullanımı zorunlu kılınmıştır. 
• Müzik programı yayınlarına yasak getirilmiştir.
• Eğlence programlarına kadınların katılımı yasaklanmıştır. 
• Bir programa kadın konuk katılacaksa burka giymesi zorunlu hale getirilmiştir. 
• Medyada kadın ve erkeklerin birlikte çalışmasına kısıtlama getirilmiştir. Örneğin, bir erkekle röportaj yapılacaksa bunu erkek bir gazetecinin yapması zorunlu hale getirilmiştir. Khost şehrinde erkek bir gazeteci, bir kadınla röportaj yaptığı gerekçesiyle 6 gün hapis cezasına çarptırılmıştır (Aram & Gani, 2024). 
• Uluslararası kanallara ait programların Afganistan televizyonlarında yayınlanması yasaklanmıştır. 
• Reklam içerikleri oluşturulurken özellikle siyasi ve güvenlik gibi konularda Taliban hükümetinin görevlendirdiği resmi organlardan onay alınması gerekmektedir. 
• Yerel medyada kadın sesinin kullanılmasına kısıtlamalar getirilmiştir. 
• Özellikle Kandahar’da basın çalışanlarının Taliban yetkililerinin fotoğraf ve videolarını çekmesi yasaklanmıştır (Aram & Gani, 2024).

Kadın gazetecilerin işsiz kalması ve kadınları konu alan programlara yönelik kısıtlamalar, Afganistan'da cinsiyet eşitliği ve kadın hakları konularında da geriye gitme eğilimini göstermektedir.

Taliban dönemiyle birlikte kadınların medyadaki varlığı ciddi şekilde sınırlanmıştır. Kadın gazetecilerin işsiz kalması ve kadınları konu alan programlara yönelik kısıtlamalar, Afganistan'da cinsiyet eşitliği ve kadın hakları konularında da geriye gitme eğilimini göstermektedir. Taliban hükümeti döneminin ilk iki yılında kadın gazetecilerin %80’i işsiz kalmıştır. 2021 yılı öncesinde Afganistan’da toplam 12 bin kadın ve erkek basın çalışanı varken, Taliban’dan sonra bu sayının 3’te 2’si işsiz kalmıştır (Emiri, 2023).

Medyada özellikle kadını konu alan programlar; kadın hakları, kadın özgülüğü gibi konulara yer verilmesi engellenmiştir. Bir gazetecinin kadınların işsizlik probleminin konu alan haber yapması üzerine söz konusu gazeteci hakkında soruşturma başlatılmıştır. Ayrıca başka bir gazeteci fiyatların yüksek olmasını konu alan ve belediyecilik faaliyetlerinin yerine getirilmemesini eleştiren haberler yapması üzerine casusluk ve hükümete karşı kara propaganda yapmakla suçlanmıştır. Yerel bir radyo sahibi yaptığı açıklamada, Taliban hükümetinin radyoyu yönetmek için bir yetkili görevlendiğini ve tüm yayın içeriklerine müdahale etmek istediklerini, Taliban hükümeti lehine yayın yapılması konusunda ısrarcı olduklarını ifade etmiştir. Taliban hükümeti basın çalışanları ile yaptığı bir toplantıda ise açıkça yurtdışındaki basın organları ile iş birliği yapılmaması ve gizli iş birliği yapanların ise kendilerine bildirilmesini istemiştir (Aram & Gani, 2024). Söz konusu uygulamalar ve yetkililerin yaptığı açıklamalar Taliban’ın basına karşı tutumunun anlaşılması açısından önem arz etmektedir. 

Afganistan Gazeteciler Merkezi, Gazeteciler Gününde yayınladığı raporda basın çalışanlarına yönelik şiddete ilişkin 139 vakanın bilgisini paylaşmıştır. Taliban iktidarının ilk yılında 59 gazeteci tutuklanmış, 80 gazeteci ise ölüm ve hapis cezası tehdidi almıştır (International, 2024; Sobh, 2023). Bütün bu kısıtlama ve yasaklara rağmen Afganistan'da basın özgürlüğü mücadelesi devam etmektedir. Gazetecilerin büyük bir kısmı yurtdışına çıkmak zorunda kaldıktan sonra sosyal medya aracılığıyla Afganistan’daki yerel kaynaklardan edindikleri bilgileri paylaşamaya ve haber yapmaya devam etmektedirler. 

Taliban iktidarının ilk yılında 59 gazeteci tutuklanmış, 80 gazeteci ise ölüm ve hapis cezası tehdidi almıştır.

Taliban’ın Yeni Medya Stratejisi

Taliban'ın medya stratejisinde 1990'ların başlarındaki iktidar günlerinden bu yana önemli ölçüde değişim görülmektedir. Bu dönemde bilgi akışı sınırlıydı ve Taliban, basılı yayınlar ve radyo gibi geleneksel medya organları üzerinde tam kontrol sahibiydi. Uluslararası medyanın çok sınırlı bir varlığı söz konusuydu ve yerel medya sıkı kontrol ve sansüre tabiydi. 2001'de ABD'nin Afganistan’ı işgaliyle, Taliban'ın medya stratejisi değişmeye başlamıştır. Bu dönemde (2001-2021), hareketi tanıtmak için çeşitli medya kullanımının yaygın olarak benimsendiği, El Kaide ve IŞİD gibi hareketlerin medya kullanımlarına benzer bir yaklaşım sergilenmiştir (Mehran, 2022). 

2021'den sonra, hareketin 1990'lardaki gibi tekrar bilgi akışını kontrol etmeye çalışmasının sonucu olarak geleneksel medya üzerindeki baskı artmış, aynı zamanda yeni medyanın kullanımı da yaygınlık kazanmıştır. Taliban yetkilileri ve destekçileri sosyal medya hesaplarını yeniden etkinleştirmiş, yerel ve uluslararası platformlarda görünürlük kazanmışlardır. Neo-Taliban'ın yükselişinden bu yana, teknoloji kullanımları Twitter (yeni adıyla X), Facebook (yeni adıyla Meta), YouTube, WhatsApp ve Telegram grupları gibi yeni dijital kaynaklara evrilmiştir. Facebook ve YouTube'un yasaklanması, Taliban'ın Twitter'ı kullanımını hızlandırmış ve bu da mesajlarını yaymak, etki ve ulaşım alanlarını genişletmek, ayrıca üye kazanmak ve radikalleştirmek için önemli bir araç haline gelmiştir. 

Afganistan'da aktivizm için fiziksel alanın daraldığı hatta ortadan kalktığı gerçeği göz önüne alındığında, birçok aktivist de sosyal medyayı, özellikle Twitter ve Facebook gibi platformları, Taliban hakkında tartışmanın ve eleştiri getirmenin tek alanı olarak görüyor.

Propaganda, Lippmann'ın belirttiği gibi yalnızca devletin kullanımına özgü olmayan, “halkın yönetimi için düzenli bir organ”dır. Bu nedenle Taliban, seslerini dünyaya duyurmak ve popüler destek kazanmak için Twitter'ı etkili bir şekilde kullanmıştır. Twitter, Taliban'ın popüler tabanını konsolide etmek ve güçlendirmek için seçtikleri yumuşak etkiyi yansıtır. Taliban'ın Twitter'ı politik ivme kazanmak için kullanması, Taliban'ın yumuşak güce geçişinde önemli bir değişimi gösterir. Fakat Taliban'ın sosyal medya etkinliğinin ülke içindeki etkisi sınırlıdır çünkü Afganistan nüfusunun sadece %15'i internete erişebilmektedir ve bunun da sadece %9'u sosyal medyayı kullanmaktadır (Yousafzai, 2022). Taliban yanlısı hesaplar ve kullanıcıları, hareketin otoriter kontrol ihtiyacına karşı tepki vermek ve karşı koymak için artmıştır. Taliban yanlısı hesaplar web siteleri, Twitter ve YouTube gibi dijital medya platformlarını kullanarak yabancı medyadan ve anti-Taliban gruplarından kaynaklanan olumsuz paylaşımlara veya olumsuz raporlara aktif olarak yanıt vermektedir. Afganistan'da aktivizm için fiziksel alanın daraldığı hatta ortadan kalktığı gerçeği göz önüne alındığında, birçok aktivist de sosyal medyayı, özellikle Twitter ve Facebook gibi platformları, Taliban hakkında tartışmanın ve eleştiri getirmenin tek alanı olarak görüyor.

Sonuç olarak, Taliban'ın uluslararası kamuoyundaki olumsuz algısı, yeni hükümetin kamu diplomasisine özel bir önem vermesine neden olmuştur. Taliban, kamu diplomasisi hedeflerine ulaşmak, imajını ve uluslararası meşruiyetini artırmak için dijital medyayı optimize etmiştir. Çeşitli dijital medya platformları aracılığıyla mevcut hükümetini daha ılımlı ve insan haklarına saygılı olarak sunmayı amaçlamaktadır. Bu strateji, Taliban'ın uluslararası meşruiyet arayışlarından biridir.

Kaynakça 

Aram, F., & Gani, F. (2024, Mayıs). Veziyete Resaneha Der Afganistan: Ez Memnunyet Pusheshe Movzuate Zenan Ta Estehdame Nezaret Konende Taliban Der Resaneha. Erişim adresi: https://zantimes.com/fa/2024/05/03/the-recruitment-of-taliban-monitors-in-the-media/ 

Caferi, H. (2023, Eylül). Che Gunegiye Destresi Be Ettelahat ve Veziyete Resaneha Der Afganistan. Erişim adresi: https://bit.ly/4aZ6pCX 

Emiri, İ. (2023, Aralık). Der Sale 2023 Ber Resanehaye Afganistan Che Gozesht?. Erişim adresi: https://www.bbc.com/persian/articles/cy9ev5d8dlxo 

International, A. (2023, Aralık). Veziyete Azadiye Resaneha ve Khabernegaran Der Afganistan. Erişim adresi: https://www.afintl.com/202403175888 

Khil, S. İ. (2022). Chardeh Desturulamele Taliban Der Zemineye Mehdudiyete Resaneha ve Khabernegaran. Erişim adresi: https://bit.ly/4bXVjzp

Mehran, W. (2022, 8 18). The Evolution in the Taliban’s Media Strategy. Erişim adresi: https://extremism.gwu.edu/evolution-in-taliban-media-strategy.

Özkan, H., & Rigiderakhshan, M. (2020). Afganistan’da basının tarihsel gelişimi: Monarşi rejiminden Taliban dönemine (1873-1994). Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 15(2), 438-449. 

Shafaqna. (2023). Veziyete Resaneha Der Sale 2023 Der Afganistan Tehte Tesellote Taliban. Erişim adresi: https://af.shafaqna.com/FA/589597.

Sobh, K. (2023, 12 29). 2023 ve Veziyete Resaneha ve Khabernegarane Afganistan. Erişim adresi: https://8am.media/fa/2023-and-the-situation-of-afghan-media-and-journalists-restrictive-guidelines-have-intensified-self-censorship/ .

Yousafzai, Z. I. (2022, 10 12). The Taliban’s Use of Twitter as a Tool to Spread their Voice. Erişim adresi: https://gnet-research.org/2022/10/12/the-talibans-use-of-twitter-as-a-tool-to-spread-their-voice/.