Nobel Ödülü; bilim, edebiyat ve barış alanında büyük çalışmalar yapan ve önemli katkılarda bulunan bilim insanlarına verilen prestijli bir ödüldür. Müslüman bilim insanlarından Muhammed Abdüsselam (1926-1996), Ahmed Zewail (1946-2016), Aziz Sancar (d. 1946) ve Moungi Bawendi (d. 1961) bu alanda kayda değer çalışmalar yaparak Nobel ödülü kazanmışlardır. Bu yazıda, Nobel ödülü alan bu dört Müslüman bilim insanının hayatı, çalışmaları, ödül kazandıkları projeleri, yaşam tarzları ve araştırma ortamlarına dair inceleme sunulacaktır.

Muhammed Abdüsselam

1926 tarihinde Pakistan’ın Jhang kentinde doğan Muhammed Abdüsselam, Nobel alan ilk Müslüman bilim insanıdır. Fiziğe olan ilgisi dedesi Gül Muhammed’den gelen Abdüsselam’ın babası, yoksul bir mahalle olan Punjab State’te eğitim memuruydu. Daha 14 yaşında başarıları gözlenmeye başlanan Abdüsselam, Punjab Üniversitesi yeterlilik sınavından en yüksek notu alarak dikkatleri üzerine çekmeyi başardı. Abdusselam öncelikle Government College Üniversitesinde Urdu ve İngiliz edebiyatı okuduktan sonra matematiğe ilgisini keşfedip Srinivasa Ramanujan'ın problemi üzerine matematik tezi yayımladı ve bölümden birincilikle mezun oldu. Government College Üniversitesinden mezun olduktan sonra, Cambridge Üniversitesinde burs kazanarak matematik ve fizik alanında yüksek onur derecesi alan Muhammed Abdüsselam, fizik alanındaki katkılarından dolayı Smith ödülünü kazandı (“Abdus Salam Facts”, 2024).

Bu ödül, hem kendisi için bir başarı hem de ülkesinin bilimsel alanda uluslararası düzeyde tanınması açısından kritik bir adım teşkil etmiştir.

İlerleyen zamanlarda, Hükûmet Koleji Üniversitesinde matematik profesörü olarak görev yaptı ve ardından Punjab Üniversitesi Matematik Bölümü Başkanı oldu. Kazandığı burs ile Pakistan Bilimler Akademisi'ne katılarak Cambridge'e döndü ve burada St. John's College'da matematik profesörü oldu (“Abdus Salam Biographical”, 2024). İlk uzay programı kurucusu olan Abdüsselam, 1965’te Nükleer Bilimler ve Teknoloji Araştırma Enstitüsü’nü kurarak nükleer tesislerde atom bombası çalışmalarını başlattı. Bunların yanı sıra ülkesi için Teorik Fizik Grubu (TPG) ile çalışarak nükleer silahların tasarımını geliştirdi ve nükleer silah programına katkılar sağladı. Weinberg ve Glashow ile birlikte elektrozayıf birleşme teorisini formüle ettiği çalışmasıyla  1979'da Nobel Fizik Ödülü'nü kazandı . (“Abdus Salam Facts”, 2024). Bu ödül, ülkesinin bilim tarihinde önemli bir yer edinmiş ve hem kendisi için bir başarı hem de ülkesinin bilimsel alanda uluslararası düzeyde tanınması açısından kritik bir adım teşkil etmiştir. Ayrıca, Pati-Salam modeli ile kuarklar ve leptonlar arasındaki benzerlikleri ortaya koyarak büyük birleşik teori üzerine çalışmalarına devam etmiştir (Matthews & Salam, 1952). Bu çalışmalar hala güncelliğini korumakta ve genç araştırmacılar için bir kaynak oluşturmaktadır.

Ahmed Zewail

Nobel ödülü alan ikinci Müslüman bilim insanı Ahmed Zewail, 26 Şubat 1946 yılında Mısır’ın Demenhur kentinde doğdu. Lisans ve yüksek lisans eğitimini İskenderiye Üniversitesinde, doktorasını ise Pensilvanya Üniversitesinde tamamladı (“Ahmed Zewail Biographical”, 2024). Zewail, Kimya dalında Wolf Ödülü (1993), Tolman Medal (1997) ve American Chemical Society tarafından 2011 yılında verilen Priestley Medal (2011) gibi birçok uluslararası ödül almıştır. Özellikle Nobel aldığı yıl, Mısır'ın en yüksek devlet nişanı olan Grand Collar of the Nile ile de onurlandırıldı.  

Nobel ödülü ile Mısır’ın bilim alanındaki uluslararası itibarı artmış ve hem kendi kariyeri için bir zirve hem de Mısır için büyük onur olmuştur.

Nobel Ödülünü 1999 yılında Femtokimya alanındaki çalışmaları ile alan Zewail, kimyasal bağların oluşumu ve kırılması gibi süreçlerin dinamiklerini anlamak için ultra-hızlı lazer tekniklerinin kullanımını ivmelendirmiştir. Bu çalışmaları ile enerji dönüşümleri, biyomoleküler süreçler ve yeni materyallerin geliştirilmesi gibi birçok alanda önemli uygulamaların önünü açmıştır (Bao, 2002). Ayrıca Nobel ödülü ile Mısır’ın bilim alanındaki uluslararası itibarı artmış ve hem kendi kariyeri için bir zirve hem de Mısır için büyük onur olmuştur (“Ahmed Zewail Interview”, 1999). Zewail, femtokimya (10^-15 saniye ölçeğine) düzeyinde kimyasal reaksiyonları gözlemleme yeteneği geliştirmiş ve bu buluş kimya alanında yeni araştırmalara yol açarak genç bilim insanlarına ilham vererek nükleer teknolojiden silah teknolojisine kadar birçok alanda bu tekniğin kullanıma olanak sağlanmıştır (Jiang vd., 2024; Robinson & Küpper, 2024). Bu buluşlar; biyoloji, kimya ve malzeme bilimi gibi birçok alanda yenilikçi araştırmalara olanak sağlamış ve yeni teknolojilerin geliştirilmesine zemin hazırlamıştır. Ahmed Zewail, Web of Science’da 32 H-indeksine ve 3000’e yakın atıf almış, Google scholar üzerinden ise 5000’e yakın atıf almıştır. 2016 yılında vefat edene kadar kendini bilime ve çalışmaya adayan Zewail’in, femtokimya çalışmalarına 2024 yılında atıf verilerek yayımlanmış 200’ün üzerinde makalesi de bulunmaktadır.

Aziz Sancar

1946 yılında Türkiye’de doğan Aziz Sancar; Nobel ödülü kazanan üçüncü Müslüman bilim insanı, doktor, akademisyen, biyokimyacı ve moleküler biyologdur. 1969 yılında İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesini bitirmiş, 1970 yılında TÜBİTAK bursu ile Johns Hopkins Üniversitesi ve ardından Teksas Üniversitesinde doktora sonrası araştırmalarına başlamış ve eğitim hayatı boyunca sıkı bir disiplinle çalışarak akademik kariyerini hızla geliştirmiştir (Ulupınar, 2023). Şu anda ise Kuzey Carolina Üniversitesi (UNC) biyokimya ve biyofizik profesörü olarak görev yapmakta ve aynı üniversitede bir laboratuvar yönetmektedir (“Aziz Sancar Biographical”, 2015). Özellikle Nobel ödülünü de almasını sağlayan çalışması olan DNA onarımı ve hücresel yanıt mekanizmaları üzerine yaptığı çalışmalarla birlikte, “nükleotid excision repair (NER)” ve “base excision repair (BER)” gibi yolları araştırarak, hücrelerin genetik bilgilerini nasıl koruduğunu ortaya koymuştur. Bunların yanı sıra, Biyolojik Saatlerin (Circadian Rhythm (Sirkadiyen Ritim)) moleküler temellerini de inceleyerek Biyolojik Saatlerin genetik düzenlemesi ile ilgili çok önemli çalışmalara imza atmıştır.

Çalışma azmi, dirayetli duruşu, disiplinli ve kararlı çalışmaları ile akademik kariyerini hızla geliştiren Aziz Sancar, Türkiye'de de TÜBİTAK tarafından verilen bir çok bilim ödülü almıştır. Bunlardan en önemlisi ise ülkesine kattığı uluslararası düzeyde prestij çalışması olan “Hücrelerin hasar gören DNA'ları nasıl onardığını ve genetik bilgisini koruduğunu haritalandıran araştırmaları” neticesinde 2015 Nobel Kimya Ödülü ile başarılarını taçlandırmıştır. Aziz Sancar, bu başarılarıyla Türkiye’nin uluslararası bilim alanındaki görünürlüğünü artırmıştır ve genç nesil için idol olmuştur (“Aziz Sancar Interview”, 2015). 2022 yılında TÜBİTAK tarafından “Nobel ödüllü bilim insanımız Prof. Dr. Aziz Sancar adına Aziz Sancar Yurt Dışı Doktora Sonrası Araştırma Burs Programı” başlatılmış ve araştırmacılar bizzat Prof. Dr. Aziz Sancar tarafından seçilerek laboratuvarında doktora sonrası araştırmalarını gerçekleştirme fırsatı kazanmışlardır (TÜBİTAK, 2024).

Aziz Sancar, birçok uluslararası projede yer alarak Türkiye’nin bilim camiasını dünya ile entegre etmeye çalışmıştır. Bu sayede Türk bilim insanları, global araştırmalara katılım fırsatı bulmuştur.

Aziz Sancar, birçok uluslararası projede yer alarak Türkiye’nin bilim camiasını dünya ile entegre etmeye çalışmıştır. Bu sayede Türk bilim insanları, global araştırmalara katılım fırsatı bulmuştur. Öte yandan Aziz Sancar’ın 2024 yılında da kanser tedavisinde genetik hastalıkların anlaşılması için DNA onarımının mekanizması, biyolojik saat genleri ve yeni tedavi yöntemlerinin geliştirilmesi çalışmalarına hala devam ettiği Web of Science’da görülmektedir (Kose, Sancar & Jiang, 2023). 5000’in üzerinde SCI-Exp. atıfa ve 55 H-Index sayısına sahip olan Sancar, 2024 yılında 500’ün üzerinde çalışmaya öncülük etmiştir.

Moungi Bawendi

1961 yılında Fransa’da doğan Lübnan asıllı Kimyager Moungi Bawendi, Nobel ödülü kazanan dördüncü Müslüman bilim insanıdır. Bawendi, "kuantum noktaları" üzerine yaptığı çalışmalarla tanınmaktadır. 2023 yılında Nobel Kimya Ödülü’nü de kuantum noktalarının keşfi ve bu yapıların özelliklerinin anlaşılması konusundaki çalışmaları ile kazanmıştır (“Moungi Bawendi Facts”, 2023).

Nobel aldığı çalışması ile ilgili 200’ün üzerinde yayımlanmış çalışması olan ve 20.000’in üzerinde atıf alan Bawendi, 2024 yılnda kuantum noktaları ile ilgili 1500’ün üzerinde atıf almıştır. Hala kuantum noktaları ile ilgili çalışma yapmaya devam eden Bawendi, bunların yanında nanokristaller, güneş hücreleri, elektrolüminesans özellik gösteren aygıtlar, tümörleri inhibe edebilen nanosensörler üzerine çalışmalar yapmaktadır (Shi vd., 2024). Ayrıca 97 H-Index, 30000’in üzerinde atıf almış ve 360’ın üzerinde yayına sahiptir. 2024 yılı için ise 3000’e yakın SCI-Exp. atıf almıştır.

Bawendi Nobel aldığı zaman “İyi okumanın, tarihi anlamanın çok önemli olduğunu düşünüyorum. Bilim, tarihin bir parçasıdır. Bilimin toplumumuzda ve dünyada oynadığı rolü anlamak için tüm bu diğer şeyleri anlamanız gerekir.” diyerek bir ropörtaj vermiştir (“Moungi Bawendi Podcast”, 2024). Nitekim Kuantum yayıcıların femtosaniye çözünürlüklü çözelti fazlı örnek ortalamalı tek parçacık spektroskopisi çalışması ile kuantum uygulamaları için aşırı ölçekli yeni yaklaşımların önünü açtığı da tarihe verdiği önemi göstermektedir (Shi vd., 2024).

Nobel ödülü almış Müslüman bilim insanları, kendi araştırma alanlarında yeni paradigmalara kapı aralayarak hem kendi ülkelerinin bilimsel gelişimine katkı sağlamış hem de dünya çapında sayısız bilim insanına ilham vermişlerdir.

Sonuç

Nobel ödülü almış Müslüman bilim insanları, kendi alanlarında önemli keşifler yapmış ve bilim dünyasına özgün katkılarda bulunmuşlardır. Muhammed Abdüsselam, Ahmed Zewail, Aziz Sancar ve Moungi Bawendi kendi araştırma alanlarında yeni paradigmalara kapı aralayarak hem kendi ülkelerinin bilimsel gelişimine katkı sağlamış hem de dünya çapında sayısız bilim insanına ilham vermişlerdir. Bu bilim insanlarının başarıları sadece bilim dünyasında değil, aynı zamanda toplumsal ve kültürel bağlamda da önemli etkiler yaratmıştır. Yurt dışında çalışmaları sırasında, farklı ülkelerden gelen bilim insanlarıyla iş birliği yapma imkanı bularak bilgi alışverişi ve ortak projeler açısından son derece önemli işbirlikleri sağlamışlardır. Nihayetinde, bu başarılarının arkasında güçlü bir bilimsel altyapı, danışmanlık ilişkileri ve disiplinli bir çalışma tarzı yatmaktadır. Eğer bu bilim insanları kendi ülkelerinde kalmış olsalardı, mevcut bilimsel altyapı yetersizlikleri nedeniyle aynı düzeyde araştırmalar gerçekleştirmeleri zor olabilirdi.

Kısaca, başarılı bir bilim insanı olabilmek için üç esas özellik ortaya çıkmaktadır: Bilgiye dayalı yaratıcılık, sıkı çalışma, fedakarlık ve başarısızlık karşısında dayanma azmi. Alak Suresi 1-5., Kahf Suresi 109. ve Zumer Suresi 9. ayetler okuma, okuyup anlama, bilgi edinmenin önemini ve öğrenmenin önemini vurgulamaktadır. Nobel kazanmış olan müslüman bilim insanlarının, bu emirden ilham alarak bilimsel araştırmalara yönelmiş olabilecekleri ve Necm Suresi 39. Ayette de “İnsan için çalıştığının karşılığı vardır” ifadesi, onları başarıya ulaştırdığı söylenebilir. Bu nedenle, Müslümanların da okuyarak, anlayarak, yaşayarak insanlığa hizmet ederek bilgi kaynağı ve rehber olma sorumlulukları vardır. Sonuç olarak bilgiye ulaşma bilim insanları için sadece bireysel kazanım değil aynı zamanda topluma hizmet etmede de önemli bir araçtır.

Kaynaklar

Abdus Salam facts. (2024). The Nobel Prize. https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/salam/facts/ adresinden erişildi.

Abdus Salam biographical. (2024). The Nobel Prize. https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/salam/biographical/ adresinden erişildi.

Ahmed Zewail biographical. (2024). The Nobel Prize. https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/1999/zewail/biographical/ adresinden erişildi.

Ahmed Zewail interview. (1999). The Nobel Prize. https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/1999/zewail/interview/ adresinden erişildi.

Aziz Sancar biographical (2015). The Nobel Prize. ttps://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/2015/sancar/biographical/ adresinden erişildi.

Aziz Sancar interview. (2015). The Nobel Prize. https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/2015/sancar/interview/ adresinden erişildi.

Bao, G. (2002). Mechanics of biomolecules. Journal of the Mechanics and Physics of Solids, 50(11), 2237-2274.

Jiang, X., Zhou, C., Su, J., & Li, N. (2024). Enhancing durability of superhydrophobic surfaces via nanoparticle-induced bipolar interface effects and micro-nano composite structures: A femtosecond laser and chemical modification approach. Surfaces and Interfaces, 53, 105094.

Kose, C., Sancar, A., & Jiang, Y. (2023). Genome-wide transcription and repair maps of caenorhabditis elegans. Biorxiv: The Preprint Server for Biology.

Matthews, P. T., & Salam, A. (1952). The intermediate coupling theory of the pseudoscalar meson-nucleon interaction. Physical Review, 86(5), 715.

Moungi Bawendi facts. (2023). The Nobel Prize.  https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/2023/bawendi/facts/ adresinden erişildi.

Moungi Bawendi podcast. (2024). The Nobel Prize. https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/2023/bawendi/podcast/ adresinden erişildi.

Robinson, M. S., & Küpper, J. (2024). Unraveling the ultrafast dynamics of thermal-energy chemical reactions. Physical Chemistry Chemical Physics, 26(3), 1587-1601.

Shi, J., Shen, Y., Pan, F., Sun, W., Mangu, A., Shi, C., ... & Lindenberg, A. M. (2024). Solution-phase sample-averaged single-particle spectroscopy of quantum emitters with femtosecond resolution. Nature Materials, 1-7.

TÜBİTAK (2024). https://tubitak.gov.tr/tr/burslar/doktora-sonrasi/arastirma-burs-programlari/2219-aziz-sancar-yurt-disi-doktora-sonrasi-arastirma-burs-programi adresinden erişilmiştir.

Ulupınar, E. (2023). Aziz Sancar (Özel sayı). Osmangazi Tıp Dergisi, 97-110. doi: 10.20515/otd.1395771