Global İslami finans varlıkları 2020 yılında %14 büyüme ile 3.37 trilyon dolar seviyesine gelmiş bulunmaktadır (Hammami & Riahi, 2021). Benzer bir büyüme beklentisi ile 2021 yılını 4 trilyon dolar seviyelerine yaklaşarak kapatacak sektörün öncü bölgelerinden birisi de şüphesiz körfez bölgesidir. Körfez (KİK) bölgesi; Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Kuveyt, Umman ve BAE olmak üzere 6 ülkeden oluşmaktadır. Bölgede İslami finansın varlığı 1970’lere dayansa da petrole dayalı hızla büyüyen sermayenin de desteği ile KİK ülkeleri, 2000’li yıllarda küresel bir finans merkezi haline gelmektedirler (Monk, 2011).
Güncel olarak 145 İslami finansal kuruluşa ev sahipliği yapan bölge, dünya İslami finans hacminin yaklaşık %40’ını yönetmektedir (The Banker, 2016). Modern İslami bankacılık sisteminin ana gelişimi, bölgede petrol gelirinde yaşanan patlamanın sonucu olarak gerçekleşti ve bu da 1975’te Cidde’de İslam Kalkınma Bankası’nın açılmasını sağladı. Bu bankanın kurulmasından sonra, diğer KİK ülkeleri ayrıca modern Şeriat uyumlu bankacılık sistemlerini de dikkate almaya başladı (Wilson, 2009). Bu sayede ülkede İslami finans ekosistemi hızla gelişmeye başladı.
Güncel olarak bölgedeki İslami finansal kuruluş tipleri; ticari banka, toptan satış banka, İslami sigorta, İslami yatırım kuruluşu ve banka olmayan İslami finansal kuruluşlar olmak üzere 5 kategoriden oluşur (Akkaş, 2017). Şekil 1 bu kuruluşların ülkelere göre dağılımını göstermektedir.
Şekil 1: Ülkelere göre Finansal Kuruluş Tipleri (Akkaş, 2017)
Ne var ki KİK İslami bankacılık sistemi, diğer ülkelerde de olduğu gibi, tamamen İslami bankalardan oluşmamaktadır. Bu bankalardan bir kısmı, konvansiyonel bankaların İslami pencereleri olarak kurulmuşlardır. Şekil 2 KİK ülkelerindeki bankaların tiplerini göstermektedir.
Şekil 2: Ülkelere göre Ticari banka tipleri
İslami finans konusunda her bir KİK ülkesinin ayrı bir karakteristik özelliği ile ön plana çıktığını görmek mümkündür. Bu nedenle her bir ülkeyi ayrı ayrı analiz etmek, bölge hakkındaki detayları daha iyi anlamaya yardımcı olacaktır.
Bahreyn
Bu bağlamda, Bahreyn ile başlamak gerekirse; Bahreyn, İslami Finans Kurumları için Muhasebe ve Denetim Organizasyonu (AAOIFI), Uluslararası İslami Finans Piyasası (IIFM) gibi birçok önde gelen İslami finans kuruluşu ve birliğine sahip olduğu için İslami finansın geliştirilmesi sürecinde çok önemli bir rol oynamıştır. İslami Uluslararası Derecelendirme Kurumu (IIRA), Şeriat İnceleme Bürosu, İslami Bankalar ve Finansal Kurumlar Genel Konseyi (CIBAFI) ve Likidite Yönetim Merkezi (LMC). Dolayısıyla Bahreyn’in İslami altyapı kurumlarının merkezinde yer aldığı söylenebilir.
Bu kurumlardan 1991 yılında Bahreyn Devleti tarafından uluslararası özerk, kâr amacı gütmeyen bir tüzel kişilik olarak kurulan AAOIFI, İslami finans kurumlarının finansal raporlamasında benimsenmesi için, muhasebenin geliştirilmesinde, şeriat standartlarının denetlenmesinde rol oynadığından dolayı İslami finans açısından da çok önemli olmuştur. (INCEIF, 2017).
Ayrıca Bahreyn, İslami toptan satış bankalarına sahip olan tek KİK ülkesidir. 15 adet toptan satış bankası bulunan ülkede 11 adet ticari İslami banka da yer almaktadır. Yukarıda bahsi geçen kurumların güncel çalışmaları itibari ile ülkenin finansal hacimden ziyade, denetleyen ve organize eden kuruluşlar yönü ile ön plana çıkma hedefleri bulunmaktadır.
Kuveyt
Bir diğer körfez ülkesi olan Kuveyt, banka dışı kuruluşlarından 20’si tamamen İslami banka kurallarına uygun olarak faaliyet gösterdiği için sadece bölgede değil, dünyada da İslami banka dışı finansal kuruluşlar için en önemli merkezdir. Kuveyt’teki İslami banka dışı kurumlar, esas olarak kiralama, yatırım ve varlık yönetimi şirketlerinden oluşur. 5 ticari bankaya ev sahipliği yapan ülke, Türkiye’de Kuveyt Türk adıyla bilinen Kuwait Finance House bankasının da sahibidir.
Umman
Diğer KİK ülkelerine göre Umman İslami finans sektörüne geç bir giriş yapmıştır. 2012 yılında ilgili bakanlık kararı ile finansal düzenlemeleri başlatan Umman, 2’si tam İslami ve 5’i pencere olmak üzere 7 bankaya ev sahibidir (Amendment to Banking Law-Islamic Banking, 2012). Bunlar dışındaki kuruluşlar Umman’da hala kuruluş aşamasındadır.
Katar
Nüfus ve boyutuna göre oldukça büyük bir ekonomiye ve küresel finansal düzende söze sahip olan Katar’da ise 4 tam İslami banka bulunmaktadır. Ne var ki Katar’ın en büyük bankası olan Qatar National Bank (QNB) İslami standartlara göre çalışmamaktadır. Bunun dışında İslami sigorta ve diğer kuruluşlar açısından da ciddi hedefleri bulunmaktadır.
Finansal hacmin yanı sıra Katar, dünya finansal merkezlerinden ve borsa endekslerinden hisse sahibi olma konusuna öncelik vermektedir. Son olarak, kurduğu İslami Fintech merkezleri ile Fintech konusunda da bölgede bir merkez haline gelmeyi hedeflemektedir. Katar Merkez Bankası’nın bu konudaki adımları ve yayınladıkları İslami Fintech Raporları gelecek vadetmektedir.
Suudi Arabistan
Suudi Arabistan, petrole dayalı yüksek gelirli ekonomisi ve özellikle son yıllarda artan gelirini çeşitli kaynaklara yayma politikası ile İslami finansın önemli merkezlerinden birisi haline gelmiştir. Dünya Sukuk hacminin yaklaşık %18’ini kontrol eden ülkede İslami finans kuruluşları dünya ortalamasının üstünde bir hızla büyümektedir (Global Islamic Finance Report, 2021).
Suudi Arabistan’ın İslami finansın gelişimine yaptığı katkının yanı sıra, ülkenin altyapı kurumları da İslami finansın dünya genelinde gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Bu kurumlar arasında İslam Kalkınma Bankası (IDB), İslami Araştırma ve Eğitim Enstitüsü (IRTI), İslami Özel Sektörü Geliştirme Kurumu (ICD), İslami Yatırım ve İhracat Kredisi Sigortası Kurumu (ICIEC) ve Uluslararası İslami Ticaret Finans Kurumu (ITFC) bulunmaktadır (Akkaş, 2017).
Suudi Arabistan’da, tamamen Şeriat uyumlu beş İslami ticari banka ve toplam aktiflerde yüksek paya sahip İslami pencerelere sahip sekiz İslami ticari banka bulunmaktadır. Bu nedenle Suudi Arabistan, KİK bölgesindeki diğer tüm ülkelerden daha fazla İslami ticari bankaya sahiptir. En dikkat çekici banka, Şeriat uyumlu toplam aktiflerin oranı açısından dünyanın en büyük İslami bankası olan Al Rajhi Bank’tır. Al Rajhi Bank 1957 yılında Riyad’da kurulmuştur ve şu anda tüm dünyada 526’den fazla şubesi bulunmaktadır (Al Rajhi, 2022). Ülke, sermaye piyasaları ve İslami sigorta sektörü içerisinde de öncü olma vizyonuna sahiptir.
Birleşik Arap Emirlikleri
BAE, son yıllarda uluslararası finans ve ticarette önemli bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda, Dubai İslam Ekonomisi Geliştirme Merkezi (DIEDC), Dubai’de İslam ekonomisinin birçok sektörde gelişmesine yardımcı olacak yasal ve kurumsal altyapıları geliştirmek amacıyla 2013 yılında kurulmuştur. Bu anlamda, DIEDC yedi sütuna dayanmaktadır ve görev alanı finansal hizmetler, helal endüstri, turizm, dijital altyapı, sanat, bilgi ve standartları içermektedir (DIEDC, 2021).
Bunun dışında, Sukuk marketleri ve Expo fuarları ile ön plana çıkan ülke, helal turizm sektöründe de önemli gelişmeler kaydetmektedir. BAE bölgenin Fintech merkezi konumundadır ve İslami finans alanındaki yenilikçi teknolojilere önem vermektedir. İlerleyen yıllarda bu konuda Katar ile rekabet içerisine girmeleri muhtemeldir.
Ülke analizlerinin yanı sıra, körfez bölgesi dünya sukuk piyasalarının yaklaşık üçte birine ev sahipliği yapmaktadır. Bu hacmin de yarısından fazlası tek başına Suudi Arabistan’a aittir (Global Islamic Finance Report, 2021). Şekil 3, KİK ülkelerinin dünya Sukuk piyasasındaki hacim yüzdelerini göstermektedir.
Şekil 3: Global Sukuk yatırımı içerisindeki ülke payları
Genel olarak KİK ülkeleri İslami finans alanında yaptıkları yatırımlar ve çalışmalar ile hızlı yükselişler sergilemektedirler. Bu konuda ülkeleri puanlayan ve Cambridge İslami Finans Merkezi tarafından yayınlanan “İslami Finans Ülke Endeksi” (Islamic Finance Country Index, IFCI) puanları da bu konuda bilgi vericidir. Şekil 4, KİK ülkelerinin 2020 ve 2021 IFCI puanlarını ve yüzde olarak yükselişlerini göstermektedir (Global Islamic Finance Report, 2021). Ülkelerin tamamı pozitif bir büyüme gösterse de Suudi Arabistan ve Umman’ın büyüme yüzdeleri dikkat çekicidir. Umman’ın sektöre geç girişi sebebiyle büyüme eğrisinin erken zamanlarında olduğunu hatırlatmakta fayda vardır. Ancak Suudi Arabistan’ın azimli çalışmaları büyüme hızını yüksek tutmasına yardımcı olmaktadır.
Şekil 4: Körfez ülkelerinin 2020 ve 2021 IFCI puanları ve büyüme yüzdeleri
Suudi Arabistan gerek milli gelir olarak gerekse İslami finans hacimleri olarak bölgenin lideri konumundadır. Şekil 5, KİK ülkelerinin toplam USD 1.3 Trilyon olan KİK İslami finans hacmindeki yüzdelik paylarını göstermektedir (Statista, 2020).
Şekil 5: Ülkelerin toplam KİK Islami finans varlıkları içindeki yüzdeleri
Son olarak KİK ülkeleri, İslami Finans konusunda azimli duruşları ile küresel markette bir merkez haline gelmişlerdir ve bu konumlarını gelecekte de korumayı hedeflemektedirler. Dijitalleşen bankacılık sistemlerinde ve özellikle kripto temelli yeni para sistemlerinde de çağa ayak uydurmayı hedefleyen bölgede dijital para çalışmaları da başlamıştır. Bölge ile ilgili daha derin analiz Cambridge İslami Finans Merkezi tarafından yayınlanan Global İslami Finans Raporu’nda (2021) bulunabilir.
