Kafkasya bölgesinin dinî işlerini koordine eden biri olarak Türkiye’den Kafkasya’ya uzanan yolculuğunuzu merak ediyoruz. Kısaca hayat hikayenizden bahsedebilir misiniz?

1890’lı yıllarda Kafkasya’daki sürgünden sonra Kayseri’ye yerleşen Çerkes bir aileye mensubum. Orta okul ve lise eğitimini Kayseri’de imam hatip okullarında tamamladıktan bir süre sonra Kayseri Kafkas Derneği aracılığıyla ve Müftü Pşihaçe Şafiğ Bey’in davetiyle Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’ne 1995 yılında dinî işlerde vazife yapmak üzere geldim. Karaçay-Çerkesk Yüksek İslam Enstitüsünden mezun oldum.  2015 yılından beri ise Türkiye Cumhuriyeti Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından görevlendirilerek 10 cumhuriyetten oluşan Kuzey Kafkasya bölgesinin koordinatörlüğünü yürütmekteyim. Ayrıca Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Müslümanları Dinî İdare Başkan Yardımcılığı görevine de üstlenmekteyim. 1995 yılından beri dinler tarihi, Kur’an eğitimi gibi çeşitli derslerde eğitmenlik, imam hatiplik, koordinatörlük gibi görevlerde bulundum. Şu anda Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde bulunan 65 Kur’an kursunun kurucusu ve müfettişliğini de yürümekteyim.

Acısıyla, tatlısıyla, her haliyle burada olmak çok güzel. Kafkasya’dan gelip Anadolu’da İslam’a hizmet eden dedelerim İshak Efendi, İsmail Efendi, Alim Efendi gibi; Kafkasya’da İslam’a ve soydaşlarımıza hizmet etmek için ettiğim dualar kabul oldu. Dualarıma ulaştıran Rabbime sonsuz müteşekkirim.

Dil, kültür, inanç ve demografik yapı açısından oldukça zengin olan Kafkasya Müslüman nüfusun yoğunlukta olması sebebiyle İslam dünyasının da önemli bir parçasıdır. Bölgedeki İslami yaşam ve Müslümanların genel durumundan bahsedebilir misiniz?

İslam, bu coğrafyalara Kafkasya’nın doğusunda yer alan Dağıstan bölgesine Araplar tarafından; batı ve kuzey batı bölgelerine ise Türkler (özellikle Osmanlı döneminde) tarafından getirilmiştir. Dağıstan bölgesinde “Kırklar” olarak bilinen 40 sahabe kabri İslam’ın bu topraklara girişinin nişanesi olmuş ve Müslümanlar tarafından kutsal olarak görülmüştür. Dil ve etnik açıdan pek çok farklılığı barındıran bu bölgede birlik ve beraberliği, karşılıklı saygı ve sevgiyi sağlayan ana unsurlardan biri Müslüman olmanın getirdiği ümmet bilinci ve ümmet birliğidir.

Kuzey Kafkasya’da bulunan Dağıstan, Çeçenistan ve İnguşetya cumhuriyetlerinde yaşayan Müslümanların geneli Şafi mezhebine mensuptur. Buralardaki Müslümanların çoğu tarikat ehlidir; Dağıstan’da Nakşibendilik ve Şazilik; Çeçen ve İnguş bölgesinde ise Kadirilik yaygındır. Bölgede tarikatçılık yayılmaya çalışılmakta ve bazı noktalarda başarı sağlanmaktadır.

Rusya Federasyonu’nun diğer Müslüman bölgelerinde ve Kuzey Kafkasya’nın orta ve batı bölgelerinde yer alan Kuzey Osetya, Kabardey-Balkarya, Karaçay-Çerkesk, Stravpol, Kalmukya, Adigey, Krasnodar ve Rostav’da ise Hanefi mezhebi yaygındır. Bu bölgede ise tarikatçılık genel olarak yaygın değildir.

Kafkasya’nın genelinde İslami oluşum ve geleneklerinde asırlar boyunca hiçbir yer edinememiş olan Selefilik ve Vehhabilik ise bölgeye Rusya-Çeçenistan savaşı sonraki durum ve 1990’lı yıllar sonrasında bölgedeki gençlerin Suudi Arabistan, Suriye, Mısır ve Ürdün gibi ülkelere dinî eğitim almak amacıyla gidip dönmeleri sebebiyle girmiştir. Dağıstan, Çeçenistan ve İnguşetya bölgesinde Selefilik ve Vehhabilik akımına büyük oranda geçit verilmemiştir. Bu bölgelerde tasavvufi tarikatların yaygın olması Selefilik ve Vehhabilik akımının yayılmasına engel olduğu düşünülmektedir. Son yıllarda bu akımın yoğunlukta olduğu bölgeler Kuzey Osetya- Alanya Cumhuriyeti, Kabardey-Balkarya Cumhuriyeti, Stavropol Bölgesi , Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Adigey Cumhuriyeti ve Krasnodar bölgeleridir. Bu bölgelerde yoğunlukları toplumların İslami yaşamlarının bir kısmında belirgin düzeyde gözetlenmektedir. Özellikle şekilciliğe çok büyük önem verirler, bunlar da gençler arasında yaygındır. 

Bir zamanlar Müslümanların çoğunlukta olduğu Kuzey Karadeniz bölgeleri, Adigey ve Osetya bölgelerinde Müslümanlar artık azınlık durumundadırlar. Karadeniz bölgesinin Hırıstiyanlaşma konusundaki ana unsurun bölge Müslümanlarının yok edilip bir kısmının da sürgün edilmesi; ayrıca bu bölgeleree Hıristiyan nüfusunun yerleştirilmesi olduğu kanaatindeyim. Osetlerle ilgili ise oraların dinî idare ve otoritelerini göz önünde bulundurursak; birincisi İslam’ının en son ulaştığı bölgelerden birisi olup toplumun tamamı da Müslüman olmazdan evvel, o dönemim devleti tarafından bu bölgelerin tekrar Hıristiyanlaşmaları üzerine hususi çalışmaların yürütülmüş olması kanaatim oluşmuştur.

Kabardeylerin Mozdog bölgesinden yaşayanların bir kısmı ise Hristiyanlığı sürdürmektedir. Bu bölgede bir köyde hem Müslüman hem de Hristiyan Çerkesler mevcuttur. Kilise ve camileri yan yanadır. Kültürleri tamamen bir olsa da dinleri farklıdır. Ancak bu farklılık bir sorun teşkil etmemekle birlikte son derece uyum içinde yaşamaktadırlar.

Tablo 1. Kuzey Kafkasya Bölgesindeki Cumhuriyetler ve Müslüman Nüfus

Kaynak: Bölgedeki dinî idarelerden edinilen bilgilerle oluşturulmuştur.

Müslüman nüfusun yoğun olduğu bölgelerde İslami yaşam Müslümanlar sosyal hayatlarında oldukça etkilidir. Toplumun çoğu beş vakit namaz, oruç, hac ve zekât gibi ibadetler konusunda yüksek hassasiyet sahibidir. Müslümanların azınlıkta olduğu bölgelerde ise İslami yaşam gündelik hayatta etkin değildir. Bu bölgede insanlar Müslüman olduğunun bilinciyle hareket eder; bayram namazları, kurban kesme, helal kesim/tüketim, oruç ve teravih gibi hususlara önem verirler. Ancak günlük beş vakit ibadet ve alkol tüketimi konusunda hassas değillerdir. 

Kafkasya bölgesinde yer alan 10 cumhuriyetin dinî işlerinin koordinatörlüğünü yürüten biri olarak size bölgedeki dinî eğitim hakkında sormak istiyoruz. Bölgedeki İslami eğitim çalışmalarının serüveni nedir? Kısaca dününü ve bugünü mukayeseli bir şekilde anlatır mısınız?

1990 önceleri hiçbir dinî oluşuma müsaade edilmediği, belli sayıda tarihi cami ve medresenin dışında hiçbir dinî eserin kalmadığı Kuzey Kafkasya bölgesinde bugün, bir başkanlığa bağlı dokuz dinî idare ve binlerce camii, Kur’an kursları ve medreseler bulunmaktadır. Günümüzde Rusya Federasyonu’nda 12 adet İslam Üniversitesi, Yüksek İslam Enstitüsü ve Akademisi bulunmaktadır. Devlet okullarında din kültürü ve ahlak bilgisi, dinler tarihi gibi dersler okutulmaktadır. Müslümanların yaşadığı bütün bölgelerde Müslümanların dinî idareleri ve müftülükleri mevcuttur. Her bölgede Müslümanlara ait Kur’an kursları, hafızlık kursları ve medreseler mevcuttur. 

Tablo 2. Kuzey Kafkasya Bölgesindeki Cumhuriyetlerde Bulunan İslami Yükseköğretim Kurumları

Sizlere, Kafkasya bölgesinin geneli hakkında bir örnek olabileceği düşüncesiyle, görev yapmakta olduğum Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nden bahsetmek isterim.  

Hizmet için, bir yıllığına Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Dinî İdare Başkanlığının davetiyle geldiğim bölgede yirmi sekizinci yılı doldurmak üzereyim. Bu süre zarfında İslam’ı yaşamaya engel olacak hiçbir kanuni engele tanıklık etmedim. Devletin siyasi alanına müdahil olunmadığı sürece sadece İslam değil, bütün inançları serbestçe yaşanmaktadır. 2005 yılı itibarıyla Dinî Eğitimi, Kültürü ve Dinî İdareleri Güçlendirme Vakfı kurulmuştur. Bu vakfın kuruluşunun ana amacı bu ülkedeki dinî eğitim, oluşum gibi hususlara maddi açıdan olanak sağlamaktır. Dışarıdan gelebilecek herhangi bir oluşumu engellemek olup bu hususta buraların Müslümanlarının başka bir yerlerden bir kapı aramamaları olduğu kanaatindeyim.

Günümüz itibarıyla Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde, Müslümanlara ait bir dinî idare bulunmaktadır. Dinî idaremizi temsilen 1 başkan, 1 müftü, 3 müftü vekili, 3 müftü yardımcısı, 8 bölgede 8 imam (il müftüsü statüsünde), 165 din görevlisi imam hatip ve yardımcıları çalışmaktadır. Rusya Federasyonu’ndaki 8 İslam üniversitesinden biri olan, Kuzey Kafkasya İmam Ebu Hanife İslam Üniversitesi Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nin başkenti Nalçik’te bulunmaktadır. Yine Nalçik’te, dinî idaremize bağlı olarak her sene yediden yetmişe binden fazla öğrenciye temel dinî bilgilerin öğretildiği ve değerli hocalarımızın da görev aldığı, programını ve denetimini benim yaptığım 65 Kur’an kursu mevcuttur. 

Dinî idaremiz, her sene devletin de desteklediği, ulusal ve uluslararası seminerler, konferanslar düzenlemektedir. İdaremiz devletin önderliğinde, devlete ait olan, eğitim kurumlarında, üniversitelerde, hapishanelerde, çeşitli kolejlerde ve Cumhuriyetimize ait okul, ilkokul ve liselerin tamamında dinî, ahlaki, kültürel ve eğitici programlar düzenlemektedir. Mübarek gün ve gecelerde, hususi olarak da her cuma akşamı ve her cuma sabahı devlet televizyon ve radyosundan dinî programlarlar yapılmaktadır. 

Her sene bütün din görevlilerimizi, yardımcılarını ve gönüllü katılımcılarımızı iki haftalık yeterlilik kurslarına almaktayız. Cumhuriyetimizde her sene Peygamberimizin (s.a.v) doğumu bir ila bir buçuk ay süresince mevlit programlarıyla kutlanır. Ramazan ayı boyunca iftar ve irşad programları, Ramazan ve Kurban Bayramlarında ise eğitici programları yapmaktayız. 

7 Haziran 1995 yılında, bir yıllığına gelmiş olduğum Nalçik Müftülüğünde, yalnızca 18 kişiye cuma namazı kıldırdığım başkent Nalçik’te bugün 3.500 kişi Cuma namazına iştirak etmektedir. Cumhuriyetimizde Ezân-ı Muhammedînin okunmadığı hiçbir köy veya şehir kalmamıştır. Beş vakit bütün camilerimizde namaz kılınmaktadır.Bir Müslüman nerde olursa olsun, İslam’ı, öğrenmek isterse ona her an erişebilecek durumdadır elhamdülillah. Her gün camii ve kurslarımızın sayısı artmaktadır. Sadece bu bile gelinen noktayı göstermekte yeterlidir.

Ayrıca dinî eğitim hususunda bu bölgelerden Türkiye’de eğitim almış ve eğitimine devam eden öğrencilerimiz de bulunmaktadır. TCDİB, TDV, TCMEB koordinesinde Kafkasya’dan eğitime uygun öğrenciler çeşitli programlarla Tütkiye’de İmam Hatip liselerinde, İlahiyat fakültelerinde ve Kur’an kurslarında eğitim almaktadır. Yüksek lisans ve doktora yapmış ve hâlâ eğitimine devam eden öğrencilerimiz bulunmaktadır. Bu kardeşlerimiz eğitim sonrası döndükten sonra Kafkasya’da dinî eğitime büyük katkılar sağlamaktadır.