Tahminlerimize göre (Refas, 2021), 4,7 ile 5,1 milyon nüfusa sahip Fransız Müslümanlarının son zamanlarda literatürde incelenmemiş yeni göç davranışları ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda temel olarak üç model gözlemliyoruz: (Körfez İşbirliği Konseyi-KİK ülkelerine artan göç akışları dahil) yüksek gelirli ülkelere seçici bir göç, Türkiye ve Malezya'ya hızla artan göç ve 1980’lerden bu yana Fransa'dan göç akışlarında istikrarlı bir azalma yaşayan eski sömürgelere göçün yeniden canlanması. Genel olarak, bugün her yıl 140 binden fazla insan Fransa'dan Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkelere göç ediyor ve bu durum da kalıcı veya geçici göçmen akışı üzerinde daha fazla çalışılması gereken çok çeşitli ekonomik potansiyeller sunuyor.

Göç kararının itici güçlerini anlama noktasında tarihsel arka plana uzanmak önem arz ediyor. Nitekim 1970’ler ve 1980’lerde bağımsızlık sonrası Afrika ülkelerinden ve Türkiye'den büyük Müslüman gruplar Batı'da yaşamak için anavatanlarını terk etmiştir. O dönemde, o insanlar için anavatanlarını, ailelerini ve yerel kültürlerini terk edip kendilerini tamamen yabancı bir ortama bırakmalarının ana motivasyonu iş gücüydü. Fransa örneğinde, bu işçi göçü dalgası ağırlıklı olarak eski Kuzey Afrika ve Sahra Altı sömürgelerinden (örneğin Cezayir, Fas, Tunus, Senegal, Kamerun ve Mali) geliyordu. Birkaç yıl sonra, gelişen göçmenlik yasaları sayesinde, bu işçi göçmenlerin aileleri de 1978'de Fransız yasalarında tanınan bir hak olan aile birleşimi (regroupement familial) kapsamında göç etti. 16. yüzyıldan beri Fransa'da doğan herkese Fransız vatandaşlığı veren doğum hakkı (droit du sol/jus soli) sayesinde ise ağırlıklı olarak Fransa'ya temelli yerleşen milyonlarca ikinci nesil Müslüman göçmeni dünyaya getirdi. 

Son demografik bulguları kullanarak, Fransa'daki birinci, ikinci veya üçüncü nesil Müslüman göçmenlerin toplam nüfusunun 45 yıl sonra bugün 4,7 ila 5,1 milyon arasında değiştiğini tahmin ediyoruz (Bkz. Tablo 1). Pek çok ekonomik ve sosyal faktör nedeniyle, bu nüfus arasında, ebeveynlerinin ülkesine geri dönüş (geri dönüş göçleri) veya ilginç bir şekilde üçüncü ülkelere (ulusötesi göçler) artan bir göç eğilimi gözlemliyoruz. Ayrıca geçici göçler veya aynı anda iki ya da üç ülkeyi kapsayan göç stratejileri (hibrit göçler) gibi başka göç modelleri de gözlemliyoruz.

Tablo 1. Fransa'daki göçmenlerin ve göçmenlerin soyundan gelenlerin kendi beyan ettikleri dinî kimlikleri

Kaynak: Trajectoires et Origines 2008, INED

Bu göç akımlarını anlamak için başlıca şu üç soruya odaklanmamız gerekiyor: Bu nüfuslar zaman içinde, özellikle tercihler ve ekonomik veya sosyal davranışlar (talep eden taraf) açısından nasıl değişiyor? Fransa, 1970'lerden bu yana nasıl değişti, buna bağlı olarak göç kararlarını tetikleyen yeni itici faktörleri var mı? Ebeveynlerinin anavatanları da dahil olmak üzere hedef ülkeler o zamandan bu yana nasıl değişti ve bu ülkeler göç akımlarını sürükleyen yeni çekici faktörler sunuyor mu?

Özetle, öncelikle Fransa'daki Müslüman göçmenlerin nüfusuna bakacak olursak, Fransa'ya ilk göç eden, ağırlıklı olarak mavi yakalı olan nüfusun sosyal bir terfi mekanizması olarak eğitime çok önem verdiğini ve onların soyundan gelenlerin artık iyi eğitimli ve ülkenin çeşitli sosyal katmanlarına iyi bir şekilde yerleştirilmiş olduğunu gözlemliyoruz (Bkz. Şekil 1). Göçmen çiftlerin torunlarının %33'ü, ebeveynlerinin %5'lik dilimine kıyasla yükseköğrenim derecesiyle mezun olmuştur (Beauchemin & Simon, 2023). İkinci kuşak göçmenler arasında bu oran, şu anda %44'tür, yani nüfusun geri kalanından (%43) bile daha yüksektir.

Şekil 1. Fransa'da Yükseköğrenim Mezuniyet Oranının Nesiller Arası Gelişimi

Kaynak: Trajectoires et Origines 2, INED-INSEE, 2019-2020 (TeO2)

Sosyal olarak tanınmalarına ve yükselmelerine rağmen, bu topluluklar giderek daha fazla ayrımcılığa uğradığını hissetmektedir. 2019-2020 yıllarında Mağripli göçmenlerin %26'sı son beş yılda eşit olmayan muamele veya ayrımcılığa maruz kaldıklarını bildirmiştir (Beauchemin & Simon, 2023). İlginç bir şekilde, aynı veriler etnik kökenle ilgili yapılan ayrımcılığın kısmen dinî saiklere doğru bir kayma olması nedeniyle azaldığını ortaya çıkarmıştır. On yıl önceki %5’lik değerle kıyaslandığında, bu dönemlerde dindar Müslüman kadınların %11’i dini ayrımcılığa uğradığını belirtmiştir. Fransa’ya özgü diğer sosyal meseleler de bu nüfusların göç kararlarını etkilemektedir. Örneğin OECD'ye (2022) göre, COVID-19 salgını sırasında yalnızlık da dahil olmak üzere birtakım faktörler nedeniyle 2019'da %10'un altında olan depresyon riski, 2021 yılına gelindiğinde %34’e yükselmiştir.

Sosyal olarak tanınmalarına ve yükselmelerine rağmen, bu topluluklar giderek daha fazla ayrımcılığa uğradığını hissetmektedir. 

Öte yandan, 1970'lerden bu yana dünya değişmiş ve çoğunluğu Fransız ve kalifiye olan bu nüfus için yeni göç fırsatları ortaya çıkmıştır. Klasik göç teorisi, bir işçi için tipik çekme faktörünün, hedef ülkelerde aynı meslek için sunulan (gerçek veya beklenen) işgücü fiyat farkı olduğunu öngörmektedir. KİK ülkeleri veya diğer OECD ülkeleri bu tür fırsatlar sunmakta ve bu nedenle geleneksel göç modellerine uygun olarak göç akışlarını yönlendirmektedir. Ancak, bununla birlikte, olumsuz işgücü fiyat farklarına rağmen saha gözlemleri ve yapılandırılmış görüşmeler, artan sayıda göçmen için Batı'dan ebeveynlerinin anavatanına veya Türkiye gibi diğer Müslüman ülkelere geri göçün istenen bir seçenek olduğunu da göstermektedir.

Aşağıdaki Şekil 2, Fransa'dan çoğunluğu Müslüman olan ülkelere göç edenlerin toplam nüfusunun 1980-2013 döneminde yavaşça azaldığını ve 2000 yılından itibaren büyük bir düşüş yaşandığını göstermektedir. Ancak, Fransız göçmenlerin Müslüman çoğunluklu ülkelerdeki 16 ana varış noktası için göçmen sayısında 2013 ve 2017 yılları arasında bir patlama yaşanmış ve iki katına çıkmıştır. Bu durum, Fransız Müslümanlar arasında artan dindarlık ve Fransa'da artan İslamofobi nedeniyle, Fransız Müslümanların giderek daha fazla yer değiştirmek istemeler ve ayrıntılı olarak incelenmeyi bekleyen ulusötesi göç akışları yarattıkları varsayımlarını güçlendirmektedir.

Şekil 2. Halkın Çoğunluğu Müslüman Olan Ülkelere Toplam Göç ve Fransa'dan 2017'de Göç Edilen İlk 4 Ülke, 1980-2017

Son göç verilerine dair şu dört madde, bazı büyüyen eğilimlerin belirlenmesine yardımcı olmaktadır:

1. KİK ülkelerine (BAE, Kuveyt, Umman, Bahreyn, Katar) ve Malezya'ya göç çok fazla büyümüş ve 1980 ile 2017 yılları arasında Fransa'dan çıkış yapan göçmenlerin sayısı 8 kattan (Malezya’ya) 100 kata (BAE ve Bahreyn’e) yükselmiştir,
2. Cezayir dışında son yıllarda göçmen sayısında büyük bir azalma gösteren Fas, Tunus veya Çad gibi eski sömürgeler için yıllık hacimlere dönüş 1980'dekinden biraz daha yüksektir,
3. Fransız göçmenler için bir varış noktası olarak Türkiye'ye 2017 yılında 28.507 göçmen gitmiştir, yani 1980'deki sayının 5 katından daha fazla artmıştır,
4. 2013'ten bu yana Fas'a giden göçmen sayısındaki önemli artış, geri dönüş göçlerindeki bir büyüme veya özellikle emekli Fransız vatandaşları ve sanayi çalışanları arasında yeni göçmenlerdeki bir büyüme olarak yorumlanabilir.

Veri kısıtlamalarının, bu aşamada sunulan verilerde Müslüman ve gayrimüslim göçmenler arasında ayrım yapmamıza olanak tanımadığını belirtmek gerekir; bu durum, devam etmekte olan bir istatistiksel çalışmanın düzeltmeye çalıştığı bir durumdur.

Genel olarak, göç eğilimlerinin ekonomik sonuçları Fransa ve Avrupa'daki Müslüman nüfus için geçerliliğini korumaktadır. Sadece 2017 yılında 140.000'den fazla Fransız vatandaşı veya sakini, ana hedef ülkeler olarak belirlediğimiz, Müslüman çoğunluklu 16 ülkeye göç etmiştir. Bu rakam 2013 yılında 70.000 civarındaydı. Bu kitlesel göçmen çıkışının ekonomik sonuçları, göç alan ya da göç veren ülke perspektifinden incelenebilir. Fas, Ürdün ve Türkiye gibi ülkeler yıllar içinde yatırımları kolaylaştırmak ve gurbetçi vatandaşlarının geri dönüşünü sağlamak için destek programları geliştirmiştir ancak bu yatırımların tam ekonomik etkisi, özellikle de ekonominin geri kalanı üzerindeki yayılma etkileri henüz tam olarak anlaşılamamıştır.

Batı'daki Müslüman diasporaların Müslüman çoğunluklu ülkelere yeniden göçlerinin ekonomik potansiyelinin basitleştirilmiş bir değerlendirmesi, bu nüfusların ortalama tasarruflarına ve ilgili yatırım kapasitesine bakılarak yapılabilir. Örneğin, Arrondel ve Coffinet (2019) Fransa'da hane başına ortalama 113.300 euro bedelinde bir servet rapor etmiştir. Fransa'daki 4.7-5.1 milyon Müslüman (INSEE tarafından bildirildiği üzere hane başına ortalama 2,9 kişi olduğu varsayılırsa) 2019 yılında 183 ila 203 milyar euro birikmiş servete sahip olabilir. Fransa'dan Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkelere yıllık 141.153 göçmenin çoğunluğu için ulus ötesi yeniden göç varsayımı doğrulanırsa, bu göçmenlerin birikimlerinin yeni ikamet ettikleri ülkeye geri dönme potansiyeli yıllık bazda 5.5 milyar euroya ulaşabilir (sadece Fas ve Türkiye için 1.4 milyar euro ve 1.1 milyar euro). Diğer ekonomik sonuçlar arasında doğrudan yatırım, girişimcilik ya da kurumsal ve akademik kanallar yoluyla bilgi transferi yer almaktadır. Philippe Legrain 2014 yılında Göçmenler kitabını yayınladı: Your Country Needs Them (Ülkenizin Onlara İhtiyacı Var) adlı, Batılı ülkelerin göçmenleri neden hoş karşılaması gerektiğini gösteren mükemmel bir kitap yayınladı (Legrain, 2014). On yıl sonra, Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkelerde ulusötesi göçmenlere neden ihtiyaç duyulduğunu tartışmak için muhtemelen böyle bir kitaba ihtiyacımız var.  

Kaynakça

Arrondel, L. & Coffinet, J. (2019). Le patrimoine et l’endettement des ménages français en 2015: Enseignements de l’enquête européenne HFCS et comparaisons internationales. Revue de l'OFCE, 161(1), 49-75.

Beauchemin, C., Ichou, M. & Simon, P. (2023). Trajectoires et Origines 2019-2020 (TeO2): Présentation d’une enquête sur la diversité des populations en France. Population, 78, 11–28.

Legrain, P. (2014). Immigrants: Your country needs them. ABD: Princeton University Press.

Refas, S. (2022). Transnational economic behavior of Muslim diasporas in the West: The case of French Muslims. Journal of Islamic Economics, 2(1), 24–46.

 Fotoğraf: Reuters