Toplam nüfusun yaklaşık %87,2’sine tekabul eden 229 milyon Müslümanla dünyanın en büyük Müslüman nüfusuna ev sahipliği yapan Endonezya, “helal” kavramını [gıda, finans, turizm ve yaşam tarzı gibi çeşitli alanlarda kapsamlı bir şekilde] geliştirme potansiyeline sahiptir. Küresel İslam Ekonomisi 2020/2021 Raporu verilerine göre, Endonezya'nın 2019 yılındaki helal ürün tüketimi 144 milyar dolara ulaşmış ve bu durum Endonezya helal sektöründeki en büyük tüketici haline getirmiştir (DinarStandard, 2022). Bu potansiyelin farkında olan Endonezya hükümeti, ulusal ekonomik büyümeyi ve toplumsal refahı artırmak amacıyla ülkeyi helal ürünler için küresel bir merkez haline getirmeye yönelik stratejiler geliştirmeye başlamıştır.

Masterplan for Indonesia Islamic Economy (MEKSI - Economy Endonezya İslam Ekonomisi Ana Planı) 2019-2024'ün giriş bölümü (BPPN, 2019) ve Halal Economic Report (Helal Ekonomi Raporu), Endonezya'nın küresel helal ekonomisindeki yerini güçlendirme hedefini açıkça ortaya koymaktadır. Bu girişimler, Endonezya'yı yalnızca bir tüketici değil, aynı zamanda helal mal ve hizmetlerin önde gelen bir üreticisi haline getirmeyi de amaçlamaktadır. Etkili politikaların hayata geçirilmesiyle helal endüstrisi, Endonezya'ya ekonomik çeşitlendirme, ihracat artışı ve sürdürülebilir kalkınma için önemli fırsatlar sunmuştur.

Endonezya'nın helal ekonomisi; gıda, ilaç, kozmetik, turizm ve moda gibi çeşitli sektörleri kapsar. Bu sektörler arasında, helal gıda ürünleri tüketici talebinin merkezinde yer alır. Helal gıda sektörünün yanı sıra, helal kozmetik ve moda sektörleri de etik üretim süreçlerine önem veren genç ve teknoloji meraklısı tüketicilerin talepleri doğrultusunda önemli bir büyüme göstermektedir. Bu eğilimler, sürdürülebilir ve etik sertifikalı ürünlere yönelik küresel taleplerle de uyumludur.

Yasal Çerçeve: Güvencenin Sağlanması ve Tüketicinin Korunması

Endonezya hükümeti, helal ürünlerle ilgili güvence ve tüketicinin korunmasını sağlamak amacıyla özellikle gıda (Grafik 1), ilaç ve kozmetik sektörlerine yönelik çeşitli yasa ve yönetmelikler çıkarmıştır. Bu düzenlemeler arasında gıda (UU No 18, 2012), gıda güvenliği (PP No 86, 2019) ve işlenmiş gıda etiketleri (Peraturan BPOM No 20, 2021) yönetmelikleri yer almaktadır. Ancak, mevcut düzenlemeler parçalı ve birbiriyle tutarsız bir şekilde oluşturulmuştur. Örneğin, gıda güvenliği yönetmeliği sadece bulaşıcılığı ve gıda kaynaklı hastalıkları önlemek için gıdanın kalitesini koruyan koşulları ve uygulamaları ifade eder (PP No 86, 2019). Bu sebeple, söz konusu yönetmelikler, üreticilerin (ticari aktörlerin) ürünlerin helal statüsünü etkili bir şekilde düzenlemesine veya tüketicilere net ve güvenilir bir kaynak sunmasına olanak tanıyan sağlam bir yasal temel oluşturamamaktadır. Yasadaki bu belirsizlik, hem tüketicinin korunması hem de küresel ticaret için hayati önem taşıyan helal ürün güvencesinin sağlanmasında büyük bir boşluk bırakmıştır.

Şekil 1. UU 18/2012 Yasasına Göre Gıda Güvenliğinin Tanımı

Önceki düzenlemelerin parçalı olması nedeniyle Endonezya, başta 2014 tarihli 33 sayılı Helal Ürün Güvencesi Kanunu (Law No. 33 of 2014 on Halal Product Assurance-UU-JPH) olmak üzere daha kapsamlı yeni yasal düzenlemeler ortaya koymuştur (UU No 33, 2014). Bu kanun, zorunlu helal sertifikasyonu için bir çerçeve oluşturmakta, tüketicinin korunmasını sağlamakta ve işletmeler arasında adil rekabeti teşvik etmektedir. Ayrıca bu kanun, açıkça haram malzemelerden yapılanlar hariç, Endonezya'da dağıtılan, ithal edilen veya ticareti yapılan tüm ürünlerin helal sertifikalı olmasını zorunlu tutar (PP No 39, 2021). UU-JPH gıdanın da ötesine geçerek ilaçları, genetiği değiştirilmiş ürünleri, kozmetik ve ev eşyaları gibi tüketim malzemelerini de kapsamaktadır. Yasanın bütüncül yaklaşımı, tedarik, işleme, paketleme ve dağıtımı kapsayan tüm üretim zinciri boyunca helal uyumluluğu sağlamaktadır. Hükümet, geçişi yönetilebilir kılmak için aşamalı bir uygulama takvimi benimsemiştir. Örneğin, 2019-2024 yılları arasındaki ilk aşama gıda, içecek ve kesim hizmetlerine odaklanmaktadır. Sonraki aşamalarda, uyumluluk için yeterli hazırlığın sağlanmasıyla, kozmetik, geleneksel tıp ve genetiği değiştirilmiş ürünler gibi daha karmaşık kategoriler de ele alınacaktır.

Endonezya'daki Helal Belgelendirme Hizmetleri

Endonezya'da helal güvencesi iki temel belgelendirme programı tarafından desteklenmektedir: Öz beyan programı ve düzenli program.

● Öz Beyan Programı: KOBİ'ler için Belgelendirmenin Basitleştirilmesi

Öz beyan sertifikasyon programı, küçük ve mikro işletmeleri (KOBİ) desteklemek için yenilikçi bir yaklaşım olarak 2021 yılında uygulamaya konmuştur. İşletmelerin, Helal Ürün Güvencesine ilişkin 2021 tarihli ve 39 sayılı Hükümet Yönetmeliği (JPH) (PP No 39, 2021) ve 2021 tarihli ve 20 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Yönetmeliği (PMA No 20, 2021) de dahil olmak üzere birçok yasa tarafından düzenlenen basitleştirilmiş bir süreç aracılığıyla ürünlerini helal ilan etmelerine olanak tanır. Bu programa katılan işletmeler, ulusal ve bölgesel bütçeler veya kolaylaştırıcılar tarafından sübvanse edildiği için 300.000 IDR (19 $) belgelendirme ücretinden muaf tutulur (Kep BPJPH No 22, 2023). Uygun KOBİ'ler, İslami kuruluşlar, akredite üniversiteler ve tanınmış İslami kurumlar da dahil olmak

üzere kayıtlı Helal Ürün Süreci Destek Kurumları (LP3H) ile işbirliği yapmalıdır. LP3H temsilcileri, helal standartlarına uygunluğu sağlamak için yerinde doğrulama ve onaylama yapar.

● Düzenli Program: Tüm İşletmeler için Kapsamlı Sertifikasyon

Düzenli program, orta ve büyük ölçekli işletmeler de dahil olmak üzere her büyüklükteki işletme için geçerlidir. Daha kapsamlı değerlendirme ve denetim süreçlerini içerir. Şirketler, kayıt, helal akredite ve denetim ücretlerini içeren sertifikasyon maliyetlerini karşılamak zorundadır. Düzenli program aracılığıyla sertifika almak isteyen işletmeler, LPPOM, PT Sucofindo, PT Surveyor Indonesia gibi tescilli Helal Denetim Kurumları (LPH) veya diğer onaylı kuruluşlar arasından seçim yapabilirler. Bu kurumların helal denetçileri, üretim zinciri boyunca uygunluğu sağlamak için ayrıntılı denetimler gerçekleştirir.

Son yıllarda Endonezya, helal belgelendirmeyi kolaylaştırmak için dijital inovasyonu benimsemiştir. BPJPH’nin (Badan Penyelenggara Jaminan Produk Halal-Helal Ürün Güvencesi Düzenleme Organı) SIHALAL platformu, işletmelerin ürünlerini çevrimiçi olarak kaydetmelerine, başvuru durumlarını takip etmelerine ve sertifika güncellemelerini almalarına olanak tanır. Bu sistem bürokratik gecikmeleri azaltır ve şeffaflığı artırır. Ayrıca SIHALAL, mobil erişilebilirliği de bünyesinde barındırarak işletmelerin uyumluluk sürecini faaliyetlerine devam ederken yönetebilmelerini ve sertifikasyon başvurusunda bulunabilmelerini sağlar. Gelecekteki geliştirme planları arasında tedarik zinciri şeffaflığını ve izlenebilirliğini artırmak için blok zinciri teknolojisinin entegre edilmesi de yer almaktadır.

Helal Belgelendirmede Karşılaşılan Zorluklar ve Çözümler

Endonezya'nın helal endüstrisi güçlü bir yasal altyapıya sahip olmasına rağmen bazı zorluklarla karşı karşıyadır. İlk olarak, parçalı ve birbiriyle çakışan düzenlemeler işletmeler arasında sık sık kafa karışıklığına yol açmaktadır. UU-JPH bir şemsiye yasa işlevi görürken uygulanabilmesi için BPJPH, MUI ve LPH (Helal Denetim Kurumları) dahil olmak üzere çeşitli kurumlar arasında koordinasyon gerekmektedir. Ayrıca rol dağılımındaki uyumsuzluk ve çakışan yetki alanları, sertifikasyon süreçlerinin zaman zaman yavaşlamasına neden olmuştur.

İkinci olarak, küçük ve orta ölçekli işletmeler (KOBİ'ler) için mali ve teknik engeller hala önemli bir sorun teşkil etmektedir. Hükümet KOBİ'ler için öz beyan sertifikasyon programını uygulamaya koymuş olsa da birçok işletme hala süreci yönetecek kaynaklara veya bilgiye sahip değildir. Sübvansiyonların, teknik eğitimlerin ve sosyal yardım programlarının sağlanması gibi çabalar, bu boşlukları doldurmak için çok önemlidir.

Son olarak, helal belgelendirme konusunda tüketici farkındalığının artırılması elzemdir. Helal ürünler pazara hakim olsa da, birçok tüketici sertifikasyonun öneminin farkında değildir. Halk eğitim kampanyaları helal güvencesinin değerini pekiştirmeye yardımcı olabilir, tüketiciler arasında güven ve sadakati teşvik edebilir.

Genişleyen Helal Sektörler: Turizm, Moda ve İlaç

Endonezya'nın helal ekonomisi yiyecek ve içeceklerin ötesine uzanır. Örneğin helal turizm hızla büyüyen bir sektördür. Hükümet, helal sertifikalı konaklama, yemek seçenekleri ve seyahat paketleri sunarak Endonezya'yı Müslüman gezginler için en iyi destinasyon olarak öne çıkartıyor. Müslümanların seyahat harcamalarının 2025 yılına kadar yıllık 189 milyar doları aşacağı öngörüldüğünde, bu girişim küresel eğilimlerle uyum sağlıyor. Moda sektöründe Endonezya helal sertifikalı tesettür giyimi oluşturmak için zengin kültürel mirasından yararlanıyor. Tasarımcılar geleneksel tekstil ürünlerini

çağdaş stillerle bütünleştirerek hem yerel hem de uluslararası pazarlara hitap ediyor. Benzer şekilde kozmetik ve ilaç sektörleri de tüketicilerin helal sertifikalı, etik olarak üretilmiş ürünlere olan talebiyle hızla büyüyor.

Sonuç

Endonezya'nın helal endüstrisi, küresel ekonomik ve etik dönüşümün ön saflarında yer alır. Kapsamlı bir yasal çerçeve, dijital entegrasyon ve güçlü kurumsal destekle donatılmış olan ülke, küresel helal ekonomisine liderlik etme konusunda iyi bir konumdadır. Ancak bu vizyona ulaşmak, düzenleyici uyumun sağlanması, KOBİ'lerin desteklenmesi ve tüketici eğitimi gibi mevcut zorlukların aşılmasını gerektirir. Endonezya, helal sektörlerini genişletmeye ve uluslararası ortaklıklarını güçlendirmeye devam ederken helal inovasyonunda küresel bir lider olma potansiyeline sahiptir. Bu süreç, ekonomik büyümeyi desteklemenin yanı sıra sürdürülebilirlik ve etik üretim konularında yeni standartlar belirlemeye de katkı sağlayacaktır.

Kaynakça

BPPN. (2019). Masterplan ekonomi syariah Indonesia. Jakarta: Kementrian Perencanaan dan Pembangunan Nasional.

DinarStandard. (2022). State of global Islamic economy report (2020/2021): Thriving in uncertainty. Dubai: Salaam Gateway.

Kep BPJPH No 22. (2023). Perubahan atas Keputusan Kepala Badan Penyelenggara Jaminan Produk Halal Nomor 150 Tahun 2022 tentang Petunjuk Teknis Pendamping Proses Produk Halal Dalam Penentuan Kewajiban Bersertifikat Halal Bagi Pelaku Usaha Mikro Dan Kecil self declare. Kementrian Agama Republik Indonesia.

Peraturan BPOM No 20. (2021). Perubahan atas Peraturan Badan Pengawas Obat dan Makanan Nomor 31 Tahun 2018 tentang Label Pangan Olahan.

PMA No 20. (2021). Sertifikasi Halal bagi Pelaku UMK. Kementrian Agama Republik Indonesia.

PP No 39. (2021). Penyelenggaraan jaminan produk halal. Jakarta: Sekretariat Negara Republik Indonesia.

PP No 86. (2019). Keamanan pangan. Sekretariat Negara Republik Indonesia.

UU No 18. (2012). Pangan. Jakarta: Sekretariat Negara Republik Indonesia.

UU No 33. (2014). Jaminan produk halal. Jakarta: Sekretariat Negara Republik Indonesia.