Modern anlamda Kırgız sivil toplumunun oluşması, Kırgızistan’ın bağımsızlık kazanması ve sonrasında gelişen siyasi evrimle doğrudan ilişkilidir. Sovyetler döneminde Moskova’nın birlik üyesi ülkelere anayasa tarafından verilen bazı konularda yerel özellikleri gözeterek bağımsız hareket etme hakkını tanımaması; yerel halkın dil, kültür ve dinini belli sınırlar içinde bile yaşamasına karşı tavrı zaman zaman patlak veren protestolara neden olmuştur. Fakat bunun gibi olayların kısa sürede zor kullanılarak bastırılması normalleşmiştir. 1985 Nisan ayında ilan edilen “perestroyka” birlik ülkelerinin canlanma ve Moskova’dan bağımsızlaşma iddialarının ortaya çıkmasında bir başlangıç noktası olmuştur. Bu konuda öncü rolü Orta Asya ülkelerine göre daha bağımsız ve gelişmiş olan üç Baltık devleti Letonya, Litvanya ve Estonya üstlenmiş; perestroyka döneminde bu ülkelerde çok sayıda komünizm karşıtı gayri resmi ögütlenmeler ortaya çıkmıştır. Letonya Halk Meydanı (Latvijas Tautas Fronte, LTF), Estonya Halk Meydanı (Eestimaa Rahvarinne) ve Litvanya “Sayidus–Harekat” (Lietvuos Sajüdis) bloklarına öncülük eden birçok örgüt açıkça komünist rejime karşı ayaklanmaya başlamıştı.

Bu dalga Sovyetlerin genelinde olduğu gibi Kırgız gençlerini de etkilemiştir. Kırgızistan’da kolektif protesto inisiyatifinin toplumun genç kesiminden başlamasının ana tetikleyicisi daha 1920’lerde ortaya çıkan ve hükümet tarafından bilindiği halde göz yumulan konut sorunu olmuştur. Çünkü 1920’lerden itibaren Kırgız gençlerinin taşradan şehirlere doğru göç akımı olmasına rağmen onların konut edinme sorunlarına çözüm yolu önerilmemiş ve dışlanmaya maruz kalmışlardır. Kendilerine ev yapmak için arsa talebinde bulunan gençler, yerel makamlardaki kadroların ayrımcı siyaseti nedeniyle görmezden geliniyordu. Dışarıdan, özellikle Rusya’dan Sovyet Kırgızistan’a gelen diğer milletlerden insanlara hemen konut tahsil ediliyor ve Kırgız gençleri onların kiraya verdiği gecekondu mekânlarda barınmak zorunda bırakılıyordu. Bu sorun kendi vatanında ikinci sınıf muamelesi gören Kırgız gençlerinin 1989 yılının Nisan-Haziran aylarında başkent çevresindeki tarım alanlarına el koymaları ve buralarda konut inşaatına başlamalarıyla doruk noktasına ulaşmış oldu. Komünist hükümetinin onların bu yasadışı eylemini durdurmaya yönelik baskısı ise sosyal sorunun bağımsızlık mücadelesine dönüşmesine neden olmuştur. Devlet baskısına karşı toplu hareket etmeyi amaçlayan gençler 1990 yılının Haziran ayında “Aşar” sivil ve siyasi hareketi etrafında birleşerek modern Kırgızistan tarihinin ilk sivil toplum eylemini gerçekleştirdi (Чоротегин, 2015).

Kırgızistan sivil toplum örgütlenmesinin bir üst seviyeye taşınması tüm gayri resmi örgütlenmeleri kendi kapsamına alan Kırgızistan Demokrasi Hareketi’nin kurulmasıyla gerçekleşmiştir. 

Kırgızistan’da toplumsal uyanışın önderliğini Cengiz Aytmatov, Tügalbay Sıdıkbekov, Kazat Akmatov, Keneş Cusupov gibi yazarlar; Tölömüş Okeyev, Bolot Şamşiyev, Dooronbek Sadırbayev gibi yönetmenler yani aydın kesim üstlenmiş ve aktif olarak destek vermişlerdir. 3 Haziran 1989’da kurulduğu ilan edilen Kırgızistan Genç Tarihçiler Cemiyeti’nin ilk toplantı mekanının Kırgızistan Yazarlar Birliği’nin toplantı salonu olması ve görevi gereği Moskova’da bulunan Cengiz Aytmatov’un dolaylı olarak destek vermesi de yukarıdaki tezimizi kanıtlamaktadır (Чоротегин, 2015).

Kırgızistan sivil toplum örgütlenmesinin bir üst seviyeye taşınması ise tüm gayri resmi örgütlenmeleri kendi kapsamına alan Kırgızistan Demokrasi Hareketi’nin kurulmasıyla gerçekleşmiştir. 1990-91 yıllarında bağımsız Kırgızistan’ın temellerini atmada büyük katkısı olan Kırgızistan Demokrasi Hareketi bugüne kadar kurulan ve halen siyasette etkili çok sayıda siyasi partinin çıkış merkezi olmuştur. Daha doğuşunda edindiği bu siyasi ve muhalefet rengini günümüz sivil toplum kuruluşlarında da izlemek mümkündür (Курманов, 2004, s. 8-9).

İthal-Yerli Tartışması

Bilindiği üzere Kırgızistan bağımsızlığına Sovyetlerin parçalanması neticesinde kavuşmuş ve ülkedeki sivil inisiyatif kökenli kuruluşlar, birlik ve hareketler Rusların daha üstün olduğu rejime ve komünizme karşı direnmek amacıyla kurulmuştur. Küresel ideolojiler rekabetinde SSCB’nin, sonuçta sosyalizmin, yenik düşmesini ayakta alkışlayan Amerika başta olmak üzere Batı ülkeleri, bağımsızlığını daha dün kazanan post-Sovyet ülkelerine demokrasi ve pazar ekonomisi dersleri vermeye seferberlik ilan etmişlerdir.

Sözü geçen ülkelerin demokrasi değerlerini benimseyen ve bu alanda faaliyet yürütme niyetinde olan kuruluşlara finansal ve teknik yönde desteklerde bulunmaları sayesinde 1993’ten itibaren Kırgızistan’da tamamen Batı ülkeleri tarafından finanse edilen sivil toplum kuruluşları ortaya çıkmıştır. En büyük hibe sağlayıcılar Amerikan Kalkınma Ajansı, Counterpart Consortium, Amerikan Hukukçular Derneği, Milli Demokrasi Enstitüsü gibi kurumlar olmuş ve 1996-1999 yıllar aralığında Kırgızistan’daki sivil toplum inisiyatiflerine sağlanan finansal destek doruk noktasına ulaşmıştır (Жусупов, 2008, s. 42).

Finansal destek sayesinde bu dönemde çok sayıda sivil toplum kuruluşunun resmî olarak faaliyete başladığını görebiliriz. Sonraki senelerde ise sivil toplum kuruluşlarının sayılarındaki büyüme eğilimi istikrarlı olarak artmaya devam eder. 1994 yılı verilerine göre Kırgızistan’da 14 siyasi parti, 10 sivil hareket ve 800’den fazla sivil toplum örgütü resmî olarak faaliyet yürütmekteydi. Bağımsızlığın ilk yıllarındaki sivil toplum kuruluşlarının genel özelliği olarak büyük çoğunluğunun insani yardım amaçlı kurulmasıdır (Бектанова, 2016). 2006’dan sonraki 10 yıl içindeki verilere göre bu sayılar kat ve kat artarak 8000’ine ulaşmıştır. Bu sayı dönemin Orta Asya ülkeleri arasında en yüksek göstergedir (Jailobaeva, 2013).

Fakat sayıdaki artışın tek sebebi yurtdışı kaynakların sağladığı teknik ve finansal destek değildir. Sovyet sonrası egemen hükümetin toplumdaki demokratik değişimleri desteklemesi ve daha bağımsızlığın ilk aylarında “Sivil Toplum Örgütleri” ve “Din ve Dini Örgütlenme Özgürlüğü” hakkında yasaları kabul ederek yürürlüğe koyması da sivil toplum alanının gelişmesinin önündeki engelleri kaldırmıştır (Бектанова, 2016).

Sivil toplum kuruluşlarının resmî ruhsatı ve faaliyetiyle ilgili yasal mevzuat zamanın ihtiyaçlarına göre güncellenerek geliştirilmeye devam etmektedir. Bütün bu destekler sayesinde sosyal sorunlar, eğitim ve insan hakları başta olmak üzere nice alandaki sivil toplum çalışmaları nedeniyle sivil toplum kuruluşlarına gayri resmî olarak “üçüncü sektör” ifadesi kullanılmaya başlamıştır (Жусупов, 2008, s. 43).

22 Kasım 2011 verilerine göre ülkede kâr amacı gütmeyen toplam kuruluş sayısı 16.262’di ve bunların 4623’u birlikler, 3199 vakıf, 5659’u kuruluş, 690’u dernek ve 2091’i diğer türden örgütlerden oluşmaktaydı (Фирдоус, 2015, s. 122). Son güncel bilgi olan 2023’e göre toplam sayı 29.130’a ulaşmıştır. Bunlardan 10.313’ü birlikler, 7504’ü vakıf, 11.313’ü ise diğer türden kuruluşlardır (24.KG, 2023).

Sivil Toplum Örgütlerinin Sorunları

Finansal Kaynak 

1990’dan günümüze Kırgızistan sivil toplumu inişli çıkışlı bir süreç geçirmiş, belli olaylar neticesinde Kırgız toplumuna has özellikler edinmiştir. Kırgızistan’da sivil toplum geçmişte olduğu gibi bugünlerde de sorunlarından tamamen arınmış değildir. Özellikle yurtdışı kaynakları sayesinde kurulan sivil toplum örgütlerinin ana sorunu finansal sorundur. Bir taraftan ise ülkede banka sektörünün henüz gelişmekte olması nedeniyle sivil toplum kuruluşlarının dışarıdan aldıkları kaynakları tam ve şeffaf olarak kontrol etmek mümkün değildir. 2005 yılı verilerine göre sivil toplum örgüt kaynaklarının %64’ü uluslararası kuruluşların sağladığı hibelerden oluşmaktadır (Jailobaeva, 2013).

Tablo 1. Kırgızistan Sivil Toplum Gelir Kaynağının Dağılımı

Kaynak: Jailobaeva, 2013

Tablo 1’den de görebileceğimiz gibi kişisel bağışlar %9, yerel hibeler %4, iş dünyası bağış oranı ise ancak %3’ünü karşılamaktadır; başka bir ifadeyle kaynakların üçte ikisine tekabül eden dış kaynaklar kesilince bir sivil toplum örgütünün devam etme ihtimali çok düşüktür. Ancak bu konuda, 2005 verilerinden daha güncel bir veri ne yazık ki bulunmamaktadır. 

Yerel desteğin bu kadar zayıf olmasının ilk nedeni kalkınmakta olan ekonominin getirdiği şartlardır. İkinci nedenin ise bazı Batı destekli sivil toplum örgütlerinin, Kırgız toplumunun dinî ve toplumsal değerleriyle çelişen eşcinsellik gibi konuları öne çıkarmaları ve uluslararası alanda Kırgızistan’ı negatif yönleriyle temsil etmesinden kaynaklandığı düşünülebilir.

Sivil toplum kuruluşlarının yabancı kaynaklarla beslenmesinin diğer bir olumsuz etkisi ise finansal desteği sağlayan yabancı kurumun desteklediği sivil toplum örgütünü yerel çapta hükümete karşı baskı aracı ve lobi faaliyetleri için kullanmasıdır. Bunun en iyi örneği ABD ve Kırgızistan arasındaki krizde görülmüştür.

2010 yılında Kırgızistan’da iktidar değişimi sırasında oluşan iktidar boşluğu sebebiyle ortaya çıkan etnik çatışmada“etnik nefreti kışkırtma”,“kitlesel düzensizliği örgütleme” ve “devlet yetkilisini (polis) öldürme” suçundan ömür boyu hapis cezasına çarptırılan mahkûma 2015 yılında ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından insan hakları ödülü verilmiştir (Мотинов, 2015).

Kırgız Hükümeti, ABD’nin bu adımını Kırgızistan toplumunun birliğine tehdit oluşturabilir gerekçesiyle 1993 yılında AB’yle iş birliği amacıyla yapılan anlaşmayı 21 Temmuz 2015’te tek taraflı olarak feshetmiştir (Правительство Кыргызской Республики, 2015). ABD Bişkek Büyükelçiliği, 23 Temmuz 2015 tarihinde yayınlayan resmî bildirisinde“ABD’nin 1993 yılından itibaren Kırgızistan’ın demokrasi geçişi sürecini desteklemek üzere toplamda 2 milyar dolar yardım sağladığını ve bu kararın ülkede halen yürütülmekte olan projelerin durmasına neden olacağını” belirtilmiştir (Посольство США в Кыргызской Республике, 2015). Konuyla ilgili bir sonraki bildirisinde buna ek olarak özellikle devlet kurumlarını güçlendirmek, sivil toplumun kurumsallaşması, devlet tarafından alınan kararların halka açıklığı alanında desteklenen bütün projeleri sıralamışlardır (Посольство США в Кыргызской Республике, 2015).

Rusya Etkisi

İkinci bir sorun ise Kırgızistan’a komşu ve stratejik ortak ülkelerin sivil toplum politikaları ve onlara tanıdıkları özgürlük seviyesindeki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Sovyet’in yıkılmasıyla bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya ülkeleri dışarıya sergilediği temsili demokrasi imajlarına rağmen büyük oranda otoriter yönetim biçimine devam etmişlerdir. Bu ülkelerin sivil toplum kuruluşlarına, özellikle muhalif görüşlülere zor kullanma yoluyla karşı durmaları ve bu yönde yasal engellere başvurmaları Kırgızistan’da da devlet-sivil toplum ilişkilerini dolaylı olarak etkileye gelmektedir.

Konuyla ilgili sert davranışıyla ün salan Rusya’da 2012 yılında “Kâr amacı gütmeyen kuruluşlar” federal kanununa değişikliklere gidilmiş ve yurtdışından herhangi bir finansal destek alan (devlet veya özel kuruluş) ve siyasi faaliyete katılan (dolaylı olsa bile) sivil toplum örgütlerinin “yabancı ajan” statüsünde kaydolması konusunda yasa kabul edilmiştir (Кашин, 2012, s. 17).

Büyük ölçüde, bahsi geçen 26 Mayıs 2014 tarihli Rus kanunundan istifade ve ilham alınarak hazırlanan yasa projesi 2014 yılında Kırgızistan Parlamentosunun üç milletvekili tarafından önerilmiştir (Internatıonal Center For Not-For-Profıt Law [ICNL], 2014). Yerel sivil toplum temsilcileri, Human Rights Watch, Freedom House, Birleşik Milletler insan hakları alt birimleri gibi uluslararası kuruluşlar, Kırgız Cumhuriyeti Adalet Bakanlığının karşı olmasına rağmen yasa projesi birinci ve ikinci oylamadan geçmiştir (Human Rights Watch, 2015; Freedom House Kyrgyzstan, 2015). Fakat bu girişime karşı giderek güçlenen protestolar, imza kampanyaları, uluslararası meydandan gelen baskı karşılığında 2016 yılında gerçekleştirilen son oylamaya katılan 111 milletvekilinin 65’inin karşı oy kullanmasıyla konuya son nokta konulmuştur (Aзаттык Үналгысы, 2015).

Tam 10 sene sonra Milletvekili Nadira Narmatova, eskide reddedilmiş yasa projesini raflardan tekrardan indirerek gündeme getirmiş ve bu kere başarıya ulaşarak yasa nisan 2024’te resmi olarak yürürlüğe girmiştir. Toplumdan gelen tepkileri yumuşatmak için sadece kavramda değişikliğe gidilmiş ve “yabancı ajan” yerine “yabancı temsilci” kullanılmıştır (ООН, 2024; The Diplomat, 2024) 

Sonuç olarak Kırgız sivil toplumu modern anlamda 35 yıllık bir geçmişe sahip olduğunu görebiliriz ve süreç doğal olarak inişli çıkışlı olmuştur. Ülkeni sivil toplum alanındaki gelişim serüvenini demokrasi, özgürlük ve bağımsızlık kavramlarından ayırarak ele almak neredeyse imkansızdır. İlk doğuşunda edindiği bu özelliklerini çok sayıda iktidar değişimi, küresek oyuncuların etkileri olmasına rağmen devam ettirmektedir. Bu alan henüz derin, kapsamlı ve sistematik araştırılmamış olması nedeniyle geniş portreyi çizmek de hayli zordur.

*Kapak Resmi: Vladimir Voronin, 2020

Kaynakça

Чоротегин, T. (2015). Кыргызстандагы демократиячыл күрөштүн карлыгачы – КДКга чейрек кылым. https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_democratic_movement_25th_anniversary_blog/27029594.html adresinden erişildi.

Курманов, З. (2004). О Проблемах Партогенеза В Кыргызстане. Центральная Азия и Кавказ, 5(35), 14.

Жусупов, Б. (2008). Проблемы Политизации Некоммерческих Неправительственных Организаций В Кыргызстане. Вестник КРСУ, 8(3), 42 – 45.

Бектанова, А. (2016). Генезис гражданского сектора в Кыргызстане. Проблемы Современной Науки И Образования, 3(45), 97-101.

Jailobaeva, K. (2013). NGOs in Kyrgyzstan. Social research centre. American University of Central Asia. http://src. auca. kg/images/stories/files/kanykei2_eng. Pdf adresinden erişildi.

Фирдоус, Д. (2015). Гражданское Общество В Контексте: Взгляд На Примере Кыргызстана. Центральная Азия и Кавказ, 18(2), 103 – 119.

Мотинов, Д. (2015). Денонсация соглашения с США: реакция соцсетей. https://kloop.kg/blog/2015/07/22/denonsatsiya-soglasheniya-s-ssha-reaktsiya-sotssetej/ adresinden erişildi.

Правительство Кыргызской Республики. (July 21, 2015). Постановление Правительства Кыргызской Республики «О денонсации Соглашения между Правительством Кыргызской Республики и Правительством Соединенных Штатов Америки относительно сотрудничества по облегчению оказания содействия от 19 мая 1993 года, подписанного в г.Вашингтон». http://www.gov.kg/?p=59956&lang=ru Правительство Кыргызской Республики adresinden erişildi.

Посольство США в Кыргызской Республике. (2015). Кыргызская Республика: Результаты поддержки, оказанной США. Ответ на денонсацию двустороннего соглашения от 1993 года. http://clc.to/G9mJDw adresinden erişildi.

Посольство США в Кыргызской Республике. (2015a). Кыргызская Республика: Результаты поддержки, оказанной США. Ответ на денонсацию двустороннего соглашения от 1993 года. https://kg.usembassy.gov/ru/denunciation-bilateral-agreement- of-1993-ru/ adresinden erişildi.

Азаттык Үналгысы. (2016). “Тыңчы” мыйзамын парламент колдогон жок. https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_ngo_parlaiment_law/27730911.html adresinden erişildi.

Freedom House Kyrgyzstan. (2015). Заявление Фридом Хаус O Законопроекте «Иностранных Агентов» В Кыргызстане. http://freedomhouse.kg/utverzhdenie-zakonoproekta/ adresinden erişildi.

Human Rights Watch. (2015). Kyrgyzstan: ‘Foreign agents’ bill violates rights. https://www.hrw.org/news/2015/05/21/kyrgyzstan-foreign-agents-bill-violates-rights adresinden erişildi.

Internatıonal Center For Not-For-Profıt Law (ICNL). (2014). Анализ проекта Закона Кыргызской Республики «О внесении дополнений и изменений в некоторые законодательные акты Кыргызской Республики» (проекта закона «об иностранных агентах»). http://www.icnl.org/research/library/files/Kyrgyzstan/analysisfa.pdf adresinden erişildi.

Jailobaeva, K. (2013). NGOs in Kyrgyzstan. Social research centre. American University of Central Asia. http://src.auca.kg/images/stories/files/kanykei2_eng.pdf adresinden erişildi.

Кашин, А. А. (2012). Статус иностранного агента. Бухгалтерский учет в бюджетных и некоммерческих организациях, (21), 17 – 22.

 24.kg. (14 Haziran, 2023). Цифра дня. 29 тысяч 130 некоммерческих организаций работают в Кыргызстане. https://24.kg/obschestvo/270279_tsifra_dnya29tyisyach_130_nekommercheskih_organizatsiy_rabotayut_vkyirgyizstane/ adresinden erişildi.

The Diplomat. (15 Nisan, 2024). Kyrgyzstan Adopts Law Targeting Foreign-Funded NGOs. https://thediplomat.com/2024/04/kyrgyzstan-adopts-law-targeting-foreign-funded-ngos/ adresinden erişildi.

ООН. (5 Nisan, 2024). ООН: новый закон Кыргызстана об «иностранных представителях» может подорвать работу НПО. https://news.un.org/ru/story/2024/04/1451056 adresinden erişildi.